نوع فایل: word
قابل ویرایش 250 صفحه
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد M.A
رشته تاریخ گرایش تاریخ ایران اسلامی
چکیده:
پایان نامه حاضر می کوشد شکل گیری و گسترش نظام حکومتی ایران دوره ای ساسانی را از سال 226تا 420 میلادی روشن سازد.محور این تحقیق توصیفی است پیرامون بخش های قضایی و اداری دیوانسالاری ساسانی. در این میان ، مقام های مربوط به این نظام مورد توجه قرار گرفته اند .فصل اول تحقیق که حکم مدخل را دارد ،روند قدرت یابی و استقرار حکومت ساسانی را در دوره ای اردشیر بابکان مورد بررسی قرارمی دهد ؛ سال های کوشش او در برقراری پیوندهای نزدیک میان دین و حکومت و به عبارت بهتر ، اتخاذ شکلی یگانه از دین به عنوان دین رسمی ، در جریان این روند مورد بحث قرار گرفته است . فصل دوم ،جزئیات مربوط به طبقات اجتماعی در این دوره گردآوری و تحلیل شده اند ، درفصل سوم تصویری کلی از نظام دیوانی ساسانیان ارائه می کند. فصل چهارم مشاغل دیوانی و درباری دیوانسالاری ساسانی را مورد بررسی قرار می دهد . بالاخره ،در فصل پایانی ،شخصیت های برجسته ای که در دیوانسالاری ساسانی ایفای نقش کردهاند ، مورد شناسای و تحقیق قرار گرفته اند .
روش تحقیق به کار رفته در این بررسی بیش از هر چیز روش کتابخانه ای است .داده های این بررسی از متن های نوشتاری گردآوری شده اند . در ارائه ای این داده ها از شیوه ی توصیفی – تحلیلی استفاده شده است و در مواقع لزوم ،کوشش شده است مباحث متناقض مورد تحلیل نیز قرار گیرند.
واژگان کلیدی : دیوانسالاری – ساسانیان- مشاغل دیوانی و درباری – طبقات اجتماعی – شخصیت های دیوانی .
مقدمه:
اعراب بعد از حمله به ایران و سقوط تیسفون خود را با سازمانی منظم و تا حدی پیچیده یافتند که تصرف در آن را نه در حد توانایی خویش و نه به مصلحت خود می‌دیدند؛ از این رو نه تنها در آن نظام تغییری ندارند بلکه ناچار شدند که بعضی از روشهای خود را تغییر دهند.
شناخت نهادهای دیوانی ایران پیش از اسلام به ویژه در دوره‌ی ساسانی برای بررسی و درک مناسبات درونی نظام این عصر برای تاریخ نگار از اهمیت زیادی برخوردار است، ولی فهم و دریافت آنها دشوارتر از تاریخ سیاسی است. این دشواری عمدتاً به واسطه‌ی آن است که منابع موجود چندان پرتوی بر این نهادها نمی‌افکنند. این واقعیت دریافت علمی از کارکرد این نهادهای دیوانی را دشوار کرده است. بنابراین در پژوهش حاضر به این موضوع توجه خاصی شده است.
اشارات مربوط به دیوان‌های عصر ساسانی را به گونه‌های مختلف در روایات ونوشته‌های دوره‌ی اسلامی می‌توان یافت. بعضی از این اشارات در خلال اخبار یا اوصافی که درباره‌ی برخی از آداب و رسوم آن دوران در این مآخذ آمده می‌یابیم. برخی دیگر را نیز از طریق توصیفی‌های که درباره مهرهای مختلف بعضی از شاهان ساسانی و کاربرد آنها در امور مختلف مملکتی آمده می‌یابیم چرا که هر یک از مهرها نمودار دیوانی بوده است و گاهی هم از طریق نامهای فارسی بعضی از دیوان‌ها که پس از ترجمه به عربی همچنان نام قدیم خود را حفظ کرده و در عصر خلفا هم با همان نام فارسی و همان روش قدیم به کار خود ادامه داده‌اند، از نام و وظایف آنها آگاه می‌شویم.
از مهمترین کتاب‌هایی که به این نظام دیوانی پرداخته‌اند «صبح الاعشی فی کتابه الانشاء اثرقلقشندی می‌باشد.
کتابی به نام «گاهنامه» که به نظر بعضی از مورخان و دانشمندان اسلامی همچون مسعودی رسیده نیز حاوی مطالبی درباره مشاغل و وظایف دیوانی ساسانی است که مسعودی در مواردی از آن یاد کرده است. در کتاب گاهنامه مراتب مختلف دیوانی (ششصد مرتبه) برحسب ترتیبی که به آن داده‌اند ذکر شده است. ولی جز معدودی از مناصب مهم و درجه یک و بعضی از مشاغل درجات پایین‌تر در مأخذ اسلامی انعکاس نیافته است. به جز آنچه مسعودی در کتاب «التنبیه و الاشراف» درباره بزرگترین مناصب دولت ساسانی ذکر کرده دو صورت دیگر از همین مناصب بزرگ یکی در تاریخ یعقوبی و دیگری در کتاب مروج الذهب مسعودی با کمی اختلاف در ترتیب آن ها آمده است. به نظر محققان فهرستی همانند آنچه جاحظ در کتاب التاج درباره ترتیب مراتب دربار ساسانی ذکر کرده همه از کتاب گاهنامه گرفته شده است. فهرستی از مناصب و طبقات در نامه تنسر آمده است. طبری هم در خلال مطالب خود مخصوصا در وصف بهرام پنجم و مهرنرسی مطالبی از مناصب و مشاغل دیوانی ذکر به میان آورده است.
از محققان کسانی که تا حدی به این موضوع پرداختند محمدی ملایری در جلد پنجم تاریخ و فرهنگ ایران است که در این جلد به دیوان‌ها به خصوص دیوان خراج، دیوان رسایل و دبیران این دیوان و مشاغل و مناصب دیوانی و درباری، مطالبی را مورد بررسی قرار داده است. محمد علی امامی شوشتری نیز در کتاب تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ساسانی مطالبی را درباره دیوان‌ها، پیدایش دیوان‌ها و مناصب دیوانی و درباری مطالبی ذکر کرده است.
سعید نفیسی نیز فهرستی از مناصب و مشاغل مهم دوران ساسانی را در کتاب تاریخ تمدن ایران ساسانی آورده و حدود نود و هشت (98) منصب را مورد بررسی قرار داد و درباره هر یک کم و بیش شرحی داده است. هرچند هنوز در این زمینه باب تحقیق در بسیاری از زمینه‌ها باز است ولی باید آن را گام بسیار مفیدی در شناخت تشکیلات دیوانی آن زمان دانست.
در نگارش این پژوهش از کتاب‌های فراوانی به ویژه کتاب تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ساسانی، تاریخ تمدن ایران ساسانی، تاج اثر جاحظ و محمدی ملایری جلد پنجم استفاده‌های فراوانی به عمل آمده است.
دشواری‌هایی که پژوهش‌هایی از این دست با آن مواجه می‌شوند، دگرگونی و یا تحریف عنوان دیوان‌های دوره‌ی ساسانی در جریان انتقال آن به دوره‌های اسلامی توسط کابتان و مترجمان اسلامی است. برخی از این عنوان‌ها به کلی صورت عربی به خود گرفته و جزیی از این زبان شدند که این تحول در مواردی سبب تعبیر متفاوتی برای کارکرد این دیوان‌ها شده است. در عین حال پاره‌ای دیگر همچنان شکل فارسی خود را حفظ نموده‌اند و بهتر می‌توان به ریشه و اصل آن پی برد. برخی دیگر به گونه‌ای تغییر شکل دادند که شناخت اصل آنها نیاز به وقت و تأمل بیشتری دارد.
اصطلاحات فارسی که به دیوان عربی انتقال یافتند نمودار مشاغل و مراتب درجات رسمی و اداری در دستگاه حکومت خلفا است از همین نمونه‌ها می‌توان تا حدی درباره خصوصیات آن دیوان‌ها و کیفیت ترجمه آنها اطلاعات سودمندی به دست آورد. ولی مشکل آن است که این واژه‌ها و اصطلاحات فنی و دیوانی قبل از اسلام ایران به دوران اسلامی و مآخذ عربی انتقال یافته یا از اصل فارسی با خط پهلوی یا از اصل فارسی با خط اسلامی بوده که در هر دو حال از تحریف مصون نمانده، از این رو دست‌یابی به مفهوم اصلی آن دشوار گردیده است. از طرف دیگر انتقال تمدن و فرهنگ ایران قبل از اسلام از عصری با ویژگی‌های خاص خود به عصر دیگری که در اثر برخورد با عوامل دیگر، در مسیر تحول تدریجی و تاریخی خود، ویژگی‌های دیگری هم یافته و به مقتضای اوضاع و احوالی که بر آن گذشته به شکلی دیگر یا به زبانی دیگر هم درآمده، به همین سبب بسیاری از بخش‌های مهم و اساسی آن را پرده‌ای از ابهام ناشی از تعریب پوشانده است.
موضوع سازمان اجتماعی ایران در دوره ساسانیان بسیار پیچیده است و هنوز در تاریخ حل نشده است. این پیچیدگی به خاطر عدم وجود اسناد و مدارکی که مقارن با حوادث آن زمان تنظیم شده باشد، عدم مطالعه در آثار و حفاری‌های مربوط به اوایل قرون وسطایی ایران و تناقض‌گویی‌ها و قطع رشته منابع اخبار، که گاهی به سکوت نیز برگزار شده و مبتنی بر اخبار و روایات ساسانی است حل این موضوع را دشوارتر می‌سازد. از طرف دیگر گزارش‌های منابع با یکدیگر مغایرت دارند. این امر حاصل دو پدیده است، اولی به لایه‌های اصلاحات مربوط می‌شود یعنی هنگامی که نظام قدیمی ساسانی با اصلاحات قباد و سپس خسرو انوشیروان در سده ششم میلادی موجه و تکمیل شد. مسئله دوم مربوط به ماهیت منابعی است که به تشریح مفصل سازمان اداری دولت ساسانی می‌پردازد. از آن‌جا که بیشتر اطلاعات متعلق به دوره اسلامی است در استفاده از آنها باید شرط احتیاط را رعایت کرد، زیرا به نظر می‌رسد که در واقع بیشتر سازمان اداری خلفای عباسی را توصیف کردهاند، نه سازمان اداری دوره ساسانی را. از سوی دیگر سازمان دولتی ایران در دوره ساسانیان از لحاظ بسط و توسعه راه دور و درازی را پیموده است. بنابراین تصورات متداول و معمول فقط برای اواخر دوره‌ی این حکومت مصداق پیدا می‌کند.
دشواری دیگر در پژوهش مشاغل و مناصب دیوانی آن است که یک لقب یا یک عنوان افتخاری ممکن است در طول زمان تغییر یافته باشد برای مثال مقام فرمذار در زمان شاپور یکم، بعداً صفت وزرگ به واژه افزوده می‌شد و تبدیل به صدر اعظم یا به عنوان شخص دست راست شاه قرار گرفت. باید متذکر شد که تغییرات دائمی که در فهرست اسامی مناصب دولتی به وجود آمده در تقسیم وظایف آنها برای محققان ابهام ایجاد کرده است.
اگر جه منابع بسیار است عدم دسترسی به کتابخانه های غنی و مکان های فرهنگی بر مشکلات تحقیق افزود ؛در عین حال بسیاری از منایع که در ارتباط با موضوع بوده اند توجه نشده است زیرا از توان و زمان مشخص خارج است . همچنین بسیاری از منابع یا در کتابخانه ها موجود نیست یا به زبان های دیگر است چون حیطة زمانی تحقیق دوران طولانی را در بر می گیرد ؛ طبعاً فرصت ترجمه تمام این منابع نبوده است . تا اینکه مفاهیم مورد نظر را در لابلای آن ها نماید.
تمرکز و دین دو اصل اساسی و بنیادی است، که شاهنشاهی ساسانی در دوره طولانی تاریخ ایران قبل از اسلام به آن شناخته شده است. با توجه به اینکه در زیر لوای همین دو اصل است که خاندان ارشک می‌شود و سرانجام پیروز می‌گردد. ساسانی‌ها توانستند حکومت قوی مبتنی بر اصل تمرکز و دین ایجاد کنند و سازمان حکومتی بر مبنای دیوان سالاری دقیق و وسیع استوار نماید. بایسته می‌نماید که فصلی را به این موضوع مهم یعنی چرایی و چگونگی روی آوردن ساسانیان به هخامنشیان اختصاص دهیم و در آن به اختصار چگونگی تشکیل حکومت ساسانی و زمینه‌هایی که منجر به روی کار آمدن ساسانیان شد را مورد بحث قرار دهیم خصوصاً جایگاه دینی ساسانیان با توجه به پیوندی که ساسان جد اردشیر به معبد آناهیتا داشت و سرپرستی آن را به عهده داشت و ادعای وابستگی به خاندان هخامنشی از دیگر مسایلی است که لازم می‌نماید، با توجه به اینکه اردشیر برای به دست آوردن مشروعیت لازم از آنها سود جست، مورد توجه قرار بگیرد.
در فصل بعد پیچیدگی و گوناگونی اوضاع اجتماعی، تقسیم جامعه ایرانی به گروه‌های اجتماعی در عصر ساسانی و دوره‌های قبل مورد بررسی قرار می‌گیرد. طبقات اجتماعی مسأله‌ای بوده که از دیرباز به وفور در نوشته‌هایی تاریخی از آن سخن به میان رفته است.
در اوستا جامعه ایرانی به سه طبقه تقسیم شده است 1ـ روحانیون 2ـ جنگجویان 3ـ کشاورزان. گسترش زندگی شهری، داد و ستد و پیدایی دستگاه دیوان سالاری خواه ناخواه موجب دگرگونی‌هایی گردید که بر طبقه سوم اجتماعی تأثیر گذاشت و تفاوت آن شد که طبقه‌ای به نام دبیران به وجود بیایند و کشاورزان و صنعتگران در رتبه چهارم قرار گرفتند. به همین خاطر این فصل به طبقات اجتماعی اختصاص گرفته است. با این حال طبقه‌ی دبیران را در فصل نظام دیوانی مورد بررسی بیشتر قرار می‌دهیم، چرا که دبیران نقش مهمی در اداره امور دیوان‌ها و نوشتن نامه‌ها و اسناد مختلف در موضوع‌های گوناگون داشتند و رفته رفته کار دبیری به آن پایه از اهمیت و اعتبار رسید که در آن دوران نه تنها نسبت به طبقات دیگر برتری یافتند بلکه حتی در ردیف وزیران قرار گرفتند. ورود به این طبقه به کسانی اختصاص داشت که هم از دودمان‌های سرشناس و مورد اعتماد باشند، هم با آموزش‌های علمی و تمرین‌های عملی مهارت فنی و دانش و ادب لازم را به دست آورده و در زمره اهل رای و تدبیر درآمده و شایسته هم نشینی با بزرگان و دولتمردان گردیده باشد.
در این فصل همچنین نقش مهم روحانیون خصوصاً موبدان موبد که با گذر زمان در دربار ساسانی نفوذی روز افزون یافت ، مورد بررسی قرار گرفته است.
مورد دیگری که در این فصل به آن پرداخته شده طبقه جنگجویان و نقش سواره نظام و پیاده نظام در جنگ می‌باشد. در پایان طبقه کشاورزان و صنعتگران مورد توجه قرار گرفته است.
پادشاهان ئساسانی برای قدرت بخشی به حکومت مرکزی و محافظت دقیق سرزمین زیر سلطه خویش سعی در تقویت دیوان ها داشتند به همین دلیل با گذشت زمان بر دامنه قدرت و مسئو لیت نهادهای دیوانی افزوده شد ؛ پادشاهان ساسانی با بهر ه گیری از نهادهای دیوانی سلسله های پیشین در طی چندین قرن توانستند الگویی مناسب از شیوه حکومتی عرضه کنند که دیوان ها نقش اساسی را در آن ایفاء می کردند .بایسته می نماید که فصلی را به نظام دیوانی دوره ساسانیان اختصاص داده شود. در این فصل واژه دیوان و تاسیس دیوان‌ها که به سلسله کیانی نسبت می‌دهند را مورد بررسی قرار دادیم. همچنین دیوان‌هایی چون دیوان ریاست طبقات جامعه، دیوان سپاه، دیوان رسایل، دیوان دادرسی و دیوان‌های دیگر از جمله مسایلی بودند که در این رساله مورد توجه قرار گرفتند.
شایسته توجه است که دوره ساسانی به لحاظ تنوع و شمار مشاغل دیوانی و مناصب درباری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. اگرچه پیشینه‌ای این مشاغل و مناصب به دوره‌های پیشین به ویژه هخامنشیان باز می‌گردد ولی تعداد و نیز کارکرد این‌ها در دوره‌ی ساسانیان گسترش بیشتری یافت. بعدها این مشاغل به دوران اسلامی انتقال یافت. این فصل از آن جهت دارای اهمیت می‌باشد که مشاغل و مراتب رسمی و اداری و درباری را بررسی می‌کند که از این طریق می‌توان تاحدی درباره خصوصیات دیوان‌ها اطلاعات سودمندی به دست بیاوریم.
آخرین فصل را به صاحب منصبان عالی مقام از آغاز دوره‌ی ساسانیان تا بهرام پنجم اختصاص دادیم. این فصل به نقش روحانیون برجسته این عصر، یعنی تنسر، کرتیر، آذرپاد مهراسپندان و مهرنرسی با توجه به اهمیت مقام و نفوذ ایشان در دربار شاهان ساسانی و نقش آنها در تقویت دیانت زرتشتی خواهیم پرداخت. دراین فصل این منصب که آیا تنسر وابرسام دارایی هویتی یگانه و یا متمایز هستند مورد بررسی قرار گرفته است.
در نگارش این پژوهش معرفی نظام دیوانی دوره ساسانی مورد نظر نگارنده بوده است. با این امید که بتوانم از عهدة این امر مهم با توجه به اهمیت و گستردگی آن برایم و بتوانم گامی هرچند کوچک در جهت معرفی نظام دیوانی این دوره بردارم هرچند هنوز زمینه تحقیقات زیادی در این باب باز است ولی این تحقیق به نوبه‌ی خود گره‌گشایی در این زمینه خواهد بود.
فهرست مطالب:
مقدمه
معرفی منابع
فصل اول: تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت و اتحاد دین و دولت
1-1 ساسانیان ادامه دهنده را هخامنشیان
1-2 تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت
1-3 اتحاد دین و دولت در عصر ساسانیان
2- فصل دوم: مروری بر طبقات اجتماعی در عصر ساسانیان
1-2 تعریف طبقه اجتماعی
2-2 طبقات اجتماعی
3-2 طبقه روحانیون
1-3-2 موبد
2-3-2 موبدان موبد
3-3-2 هیربد
4-3-2 زوت و راسی
5-3-2 دستور
4-2 طبقه جنگجویان:
1-4-2 وظیفه جنگجویان
2-4-2 تقسیم طبقات جنگجویان
1-2-4-2 سوار نظام
2-2-4-2 پیاده نظام
5-2 طبقه کشاورزان و صنعتگران
3– فصل سوم: نظام دیوانی در عصر ساسانیان
1-3 شناخت سازمان‌های داخلی دوره ساسانیان
2-3 دیوان پیدایش دیوان‌ها
3-3 دیوان ریاست طبقات جامعه وزرگ فرمذار یا بزرگ فرماندار – وظایف و اختیارات وزیر
4-3 دیوان سپاه – ایران سپاهید. ارتشیاران سالار – ارگبد
5-3 دیوان دادرسی (داد)
1-5-3 ارزش داد و دادگستری
2-5-3 منشا قوانین در عصر ساسانیان
3-5-3 خوزه قضات
4-5-3 ادله اثبات دعوی
5-5-3 پادشاه در منصب قضاوت
6-5-3 روحانیون در منصب قضاوت
6-3 دیوان رسایل (دیوان دبیران)
7-3 طبقه‌ی متحخدمین ادارات (دبیران)
1-7-3 دبیر
2-7-3 دبیربد (ایران دبیربد)
3-7-3 اهمیت دبیران و دیدگاه شاهان به دبیران
4-7-3 چگونگی برگزیدن دبیران
5-7-3 وظایف دبیران
6-6-3 اصناف دبیران
1-6-6-3 دین دبیر
2-6-6-3 دبیران دیوان خراج
3-6-6-3 گذک آمار دبیر
4-6-6-3 واسپوهرگان آمازکار
5-6-6-3 روانیگان دبیر
6-6-6-3 آذربادگان دبیر
7-6-6-3 گنج آمار دبیر
8-3 دیوان سرای شمرهیا دیوان استیفا (اداره مالیه)
9-3 دیوان خراج
1-3-9 خسرو انوشیروان و اصلاح نظام مالیاتی
2-9-3 واستر پوشان سالار
3-9-3 آمار کار
4-9-3 دهقانان
5-9-3 جایگاه دهقانان
10-3 دیوان درآمدهای کل کشور – شهر آمار دبیر
11-3 دیوان خزائن
12-3 گهبد و ضرب مسکوکات
13-3 دیوان آتشکده‌ها – آتش آمار دبیر
14-3 دیوان برید
15-3 دیوان اشراف
16-3 دیوان ایران دربد – دربد
17-3 دیوان مهرشاهی (دیوان خاتم )
18-3 دیوان احشام – آخور آمار دبیر – آخورسالار
19-3 دیوان ویژگان
20-3 دیوان نوروز
21-3 دیوان کستبزود (دیوان آب) – وظیفه‌ی دیوان آب
22-3 دیوان جامه خانه
23-3 ایوان درستبد
4- فصل چهارم
مشاغل دیوانی و درباری
1-4 پادشاه
2-4 شاه ، وظیفه متقابل شاهان و پادشاهان
3-4 شهرب
4-4 مرزبان
5-4 اسپهبد
6-4 پادگوسپانان
7-4 بیدخش
8-4 اندرزبد
9-4 آموزگاران اسواران
10-4 درپوشان جادگ گو و دادور (مدافع درویشان و دادور)
11-4 خرم باش
12-4 پشتیگبان سالار
13-4 مهماندار
14-4 خوانسالار
15-4 پذشخوار
16-4 مردبذ
17-4 دیده‌بان سلطنتی
18-4 گنجور
19-4 دواتدار
20-4 کاروانسالار
21-4 تغاربد
22-4 آیین بد
23-4 بازاربد
24-4 کیروگ بد – هنربد
5 - فصل پنجم
شخصیت‌های برجسته دوره ساسانیان
1-5 تنسر – تنسر شخصیتی تاریخی است
2-5 ابرسام – تنسر و ابرسام
3-5 کوتیر و تقویت روحانیت زرتشتی – کوتیر – کوتیر و شاپور یکم و ترقی مقام وی در شاهان بعدی – کویتر کتیبه‌های وی
4-5 آذرپاد مهراسپندان
5-5 مهرنرسی
6– نتیجه
7 – فهرست منابع و ماخذ
منابع و مأخذ:
- آبراهامیان: یرواند،ایران بین دو انقلاب، درآمدی بر جامعه شناسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل محمدی، مجدابراهیم فتاحی، تهران ،نشر نی، 1378.
- آجودانی، ماشاالله: مشروطه ایرانی، تهران،اختران، 1382.
- اتحادیه، منصوره: پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت ، (دوره اول و دوم مجلس شورای ملی)، تهران ، نشر گستر، 1361.
- آدمیت، فریدون: امیر کبیر و ایران، تهران، امیر کبیر، ، چاپ هشتم، 1378.
- آدمیت، فریدون: اندیشه ترقی و حکومت قانون ، عصر سپهسالار، تهران، خوارزمی، 1356.
- آدمیت، فریدون: فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ، تهران، سخن، 1340.
- آرین پور، یحیی: از صبا تا نیما، تهران، ج1 ،1354.
- آوری، پیتر: تاریخ معاصر ایران از تاسیس تا انقراض سلسله قاجاریه ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، نشر عصایی، ج 3، 1369.
- اسپاروی ، ویلفرید: بچه های دربار... ، ترجمه شاملویی پور، انتشارات انجمن قلم، سال 1379.
- احتشام السلطنه،خاطرات احتشام السلطنه یا یادداشت های احتشام السلطنه به کوشش موسوی ، انتشارات زوار ، سال 1367 .
- افشاری، پرویز :صدراعظم های سلسله قاجاریه، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1372.
- ارفع الدوله : ایران دیروز یا خاطرات پرنس ارفع الدوله، تهران‌چاپخانه‌وزارت‌فرهنگ و‌هنر، 1345 ش.
- افشاری یزدی، محمود : سیاست اروپا در ایران ترجمه سید ضیاءالدین دهشیری، انتشارات موقوفات دکتر افشار وابسته به دانشگاه تهران، تهران، 1358.
- افضل الملک ، غلامحسین :افضل التواریخ به کوشش منصور، اتحادیه و سرویس سعد وندیان، تهران نشر تاریخ ایران، 1361.
- اقبال آشتیانی ، عباس : میرزا تقی خان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران 1340 چاپ تابان.
- الگار، حامد : دین و دولت در ایران نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم ستری، چاپ دوم، انتشارات توس، تهران، 1369.
- الموتی، ضیاءالدین: فصولی از تاریخ مبارزات سیاسی و اجتماعی ایران جنبش های چپ ، چاپ بخش،تهران، 1370.
- اوکارنر، فردریک: تاریخ معاصر ایران از مشروطه تا جنگ جهانی اولترجمه حسن زنگنه، نشر شیراز، تهران، 1376.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: خلسه یا خوابنامه، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، کتابخانه طهوری، 1348 ش.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی،تهران، دنیای کتاب،جلد 3،1361.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: الماثروالآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، بی نا، 1363.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه ، با مقدمه و کوشش ایرج افشار، تهران، امیر کبیر، 1354.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: مرآت البلدان به تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران،جلد 3، 1367.
- اشرف، احمد: موانع رشد سرمایه داری در ایران، در دوره قاجاریه، انتشارات زمینه تهران، 1351.
- امین الدوله ،میرزا علی خان: خاطرات سیاسی امین الدوله به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، زیر نظر ایرج افشار، انتشارات امیر کبیر، 1370.
- امین الدوله ، میرزا علی خان: سفرنامه امین الدوله با مقدمه علی امینی، و به کوشش کاظم اسلامیه ، انتشارات توس، تهران 1354.
- امیرخیزی، حسین: تاریخ آذربایجان، تبریز، فرهنگ، ج 1، 1332.
- امین لشکر ، میرزا قهرمان امین لشکر: روزنامه خاطرات امین لشکر، وقایع سالهای 1306 تا 21307 به کوشش ایرج افشار – محمد رسول دریاگشت.
- اقبال، اسماعیل، نقش انگلیس در کودتای 28 مرداد 1332، انتشارات اطلاعات تهران، 1357.
- بامداد، مهدی: شرح حال رجال ایران، بی جا، چابخانه بابک، بازرگانی، ج دوم، 1347.
- بنجامین ، س.ج. و : سفرنامه بنجامین ،ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، انتشارات جاویدان ، چاپ دوم 1369.
- بهار، مهدی:«میراث خوار استعماری»، امیرکبیر، تهران 1357.
- بهرامی، عبدا...: تاریخ اجتماعی سیاسی ایران ، از زمان ناصرالدین شاه تا آخرین شاه قاجار، انتشارات سنائی ، سال 1362.
- براون، ادوارد:انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهدی قزوینی، تهران، کویر 1376.
- بیانی ،عزیزا... : تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان ، از ماد تا انقراض سلسله پهلوی، انتشارات امیرکبیر، سال 1384.
- بیانی، خان بابا: پنجاه سال تاریخ ایران در دوره ناصری ، انتشارات علمی، ج اول، چاپ اول 1375.
- زوبر، ب. آ: مسافرت به ارمنستان و ایران ، ترجمه محمود هدایت، تهران ،1323 ش .
- بهار، محمدتقی ملک الشعرای: سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر پارسی، تهران، امیر کبیر ،چاپ ششم، 3 جلد ، 1337 ش.
- پولاک یاکوب، ادوارد: سفرنامه پولاک، ایران و ایرانیان ، ترجمه کیکاوس جهانداری، خوارزمی ،تهران، 1361.
- تاج، السلطنه: خاطرات تاج السلطنه ، به کوشش منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361 ش.
- تیموری، ابراهیم: عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران ، انتشارات اقبال، تهران، 1337.
- دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی ، تهران،انتشارت فردوسی،ج 1، 1362.
- دانشور، داریوش: وقایع دارالخلافه ، گوتنبرگ، مشهد ،1372.
- دروویل ، گاسپار : سفرنامه دروویل ، ترجمه جواد محبی ، تهران ، گوتنبرگ ، 1348.
- دیوان بیگی ،میرزا حسین خان: خاطرات دیوان بیگی ، از سال 1375 تا 1317 قمری به کوشش ایرج افشار ، محمد رسول دریاگشت ،انتشارات اساطیر، چاپ اول، سال 1382.
- جنگلی ،میرزا، اسماعیل: قیام جنگی، انتشارات جاویدان ،چاپ اول، تهران 1357.
- حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف الله گلکار ،تهران، انتشارات ابن سینا، 1346 ش.
- حسینی ، جمال الدین، سلسله تحقیقات قرن اخیر، (رشیدیه و روند تاریخی جنبش تنباکو) ، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، بی تا.
- حائری – عبدالهادی:تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق ، تهران انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم 1374.
- خان ملک ساسانی، احمد: سیاستگران دوره قاجار، تهران، چابخانه فردوسی،دو جلد، 1346.
- خورموجی، محمد جعفر: تاریخ قاجار ، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، زوار، تهران، 1344.
- چرچیل، جورج. ب: فرهنگ رجال قاجار ، غلامحسین میرزا صالح، انتشارات زرین 1369.
- دانشور، داریوش: وقایع دارالخلافه، گوتنبرگ، مشهد، 1372.
- دستره،آنت:مستخدمین بلژیکی درخدمت دولت ایران (1891، 1915/1332، 1314)، ترجمه منصوره اتحادیه نظام مافی ، انتشارات نشر تاریخ ایران، چاپ اول زمستان 1343.
- رائین، اسماعیل: حقوق بگیران انگلیس در ایران، انتشارات جاویدان، تهران ،1356.
- رائین، اسماعیل: فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران امیر کبیر، سه جلد ، 1347.
- رایت، دنیس:انگلیسیان در ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، انتشارات دنیا، تهران، 1357.
- رجایی، فرهنگ: مسئله فرهنگ ایرانیان امروز، ایفای نقش در یک عصر تمدن و ضد فرهنگ، تهران، نشر نی 1382.
- رشدیه، فخرالدین: زندگینامه، بنیانگذار فرهنگ نوین ایران، تهران، هیرمند، 1370.
پایان نامه ی رشته تاریخ با موضوع تاریخ ساسانیان. doc