بشر از زمانی که خود را شناخت و ضرورت وجود ملزومات زندگی روزمره را احساس نمود، به فکر داشتن منسوجی بود تا او را در برابر سرما و سختی زمین محافظت نماید. پشم و موی حیواناتی نظیر گوسفند و بز، اولین یافته های بشر برای برآوردن این نیاز بود و متعاقباً پوست این حیوانات اولین زیرانداز یا به عبارت دیگر فرش منسوج بود. به دنبال تحول و پیشرفت در زندگی، بشر آموخت که می تواند با در هم نمودن و فشردن الیاف پشم، زیراندازی ضخیم تر و گرم تر به نام نمد تهیه نماید. متعاقباً با فراگیری فنون ریسندگی و تابندگی، نخهای پشمی را تولید نمود و برای اولین بار با ادغام رشته نخهای افقی و عمودی نخ های پشم، گلیم را ابداع کرد و این سرآغازی بود برای ابداع فرش گره دار یا پرزدار که هنر و فنی پیشرفته تر بود. تاکنون تاریخ دقیق این ابداعات برای ما مشخص نشده است، اما در میان فرشهای گره دار قدیم ی ترین یافته، متعلق به حدود پنج قرن قبل از میلاد مسیح می باشد. این فرش که به دلیل محل یافتن آن در اعماق یخهای دره های پا زیریک با نام فرش پازیریک شهرت جهانی یافته، توسط سرگئی رودنکو، باستان شناس معروف روس کشف گردید.
تمامی نقش و نگاره های موجود بر روی این فرش مشابهت فراوانی با نگاره ها و حجاریهای کاخ تخت جمشید در ایران دارد. این شباهت به اندازه ای است که کاشف آن در اولین دقایق اکتشاف در سال 1947 میلادی اظهار نمود: "تخت جمشید را به یاد می آورد". به غیر از فرش پازیریک که تقریباً سالم ترین فرش است که از گذشته های بسیار دور به زمان ما رسیده، پاره فرشهایی نیز چه در ایران و چه در خارج از آن کشف گردیده که مشهورترین آنها قطعات کشف شده در اکتشافات شهر قومس در نزدیکی دامغان و همچنین قطعات کشف شده در شهر سوختة سیستان می باشند.
کهنترین نقش قالی
درباره تاریخچه "گستردنی" در ایران، بر اساس نوشته رودنکو (Rudenko) دانشمند شوروی و کاشف قالیهای "پازیریک"، سده ها پیش از میلاد قالیهای زیبایی در بابل، آشور، پارس، و ماد بافته می شد. کهنترین نمونه نقش قالی را دانشمندان آشورشناس در نقشهای برجسته "کاخ نینوا" (پایتخت آشور ، سرزمین قدیمی در بخش میانی رود دجله) یافته اند که گل و حاشیه آن تقلیدی از گلدوزی های بابل به نظر می رسد . تاریخ این نقش ها را سده هفتم پیش از میلاد می دانند . بهترین نمونه این نقش متعلق به خورس آباد در موزه لوور نگهداری می شود. در وسط این تصویر طرح گل و گیاه چهار برگه‌ای تکرار شده است. و در حاشیه آن تصویرهایی از نیلوفر آبی است. همانند آنچه که امروزه در برخی از قالیچه های کردی نقش می شود. در همین زمینه، دو مجسمه سفالین اسب در دست است که یکی در سال ۱۳۲۸ در شوش بوسیله دکتر "گیرشمن" (Roman Girsman) کشف شده است که تاریخ آن به قرن هشتم پیش از میلاد می‌رسد و محل کشف دیگری در ماکو است که تاریخ آن متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است. در هر دو اسب، قطعه فرشی به جای زین است که به عقیده گیرشمن، نگاره‌های آن کهنترین نمونه نقش فرش ایران، نقش نمدزین مجسمه شوش در یک سو تصویر دو گراز در حال تاخت در نیزار را نشان می دهد و در سوی دیگر، دو گراز در دو طرف نگاره‌های مربع شکل را (که به نوشته گیرشمن ، این مربع در گذشته برای نمودن آب کشیده می شده است) ، افزون بر گرازها در هر دو سو نیز یک مرغ ماهیخوار در حال پرواز دیده می شود. نقش نمدزین اسب ماکور، حیوانی است مانند سگ شکاری با آهو و پرندگان و گل و بتونه .
کهن ترین نمونه قالی
کهن ترین نمونه قالی، فرشهایی است که در پازیریک به سال ۱۹۴۹ بدست آمده است. پازیریک، دره‌ای است در دامنه تپه‌های نواحی شمالی کوهستان "آلتایی"، از نواحی جنوبی سیبری مرکزی و در ۷۹ کیلومتری مرز مغولستان خارجی، با ارتفاع نزدیک ۱۵۰۰ متر از سطح دریا. در بازدید از پازیریک بوسیله رودنکو، پنج مقبره بزرگ و نه مقبره کوچک کشف شد که ظاهرشان مانند تپه‌های سنگی بود. حفاری این مقبره‌ها که در روسیه "کورگان" نامیده می شوند، از اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی آغاز شد و در طول بیست سال در چند نوبت ادامه یافت. به علت یخبندان درون مقبره‌ها، یخها را با کمک جریان آب گرم شکسته و خارج کردند تا بتوانند به وسایل درون گورها دسترسی پیدا کنند و معلوم شد که ساکنان این نواحی سَکایی‌های ایرانی‌تبار بوده‌اند.
قالی پازیزیک
در این مقبره‌ها که مربوط به پادشاهان سکایی بوده است، اجساد مردگان در درون تابوتهای چوبی قرار داشت، بدن آغشته به مواد عطر آگین و سر رو به سوی مشرق بود. اتاقهای مقبره، چوبی بود و بدنه درونی آنها با نمد پوشیده شده بود. از جمله این نمدها، نمد سفید رنگی بود که بر آن نقش شیری، با بدن انسان و نگاره مرغان گوناگون دیده می شد. بر کف تابوت نمد دولا و روی آن قالیچه پشمی گسترده بودند و بدن مرده روی قالیچه بود. در مقبره پنجم آثاری از صنعتِ بافندگیِ زمانِ هخامنشیان پیدا شد که از جمله دو فرش از گونه قالیچه برای زین اسب (فرش غاشیه) است که اندازه یکی از آنها ۱/۸۳×۲ متر به کلفتی ۲ میلیمتر است با رنگ قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی که به جز بخش کوچکی از آن بقیه سالم مانده است. در این قالیچه که کُرک آن از پشت گره خورده و از سمت رو چیده و صاف شده است، به نوشته رودنکو در هر دسیمتر مربع ۳۶۰۰ گره به کار رفته است. نقشه این فرش، در وسط عبارت است از چند ردیف نگاره چهار برگی به شیوه گل و بوته آشوری و نقش حاشیه آن نیز ردیفی است از جانوران افسانه‌ای بالدار و پس از آن سوارکاران و گوزنها. بر اساس نوشته رودنکو، نگاره اسبهای سوارکاران با آن گردن برگشته و پارچه‌ای که برسینه اسب است و گذاشتن قالیچه به جای زین، از ریزه‌کاریهای نقش، مانند شیوه گره زدن دم اسب را، در تخت جمشید نیز می توان دید. همچنان نقش آنها که در کنار اسب راه می روند و جامه کوتاه و شلوار تنگ پوشیده اند نیز در آنجا به چشم می‌خورد. این فرش را بر اساس برآوردهای رودنکو می توان متعلق به قرن چهارم یا پنجم پیش از میلاد دانست.
فرش دوم نیز قالیچه‌ای است که چند تکه شده و نقش آن چهار گوشه‌هایی است به رنگ قهوه‌ای روشن یا آبی با نقش چند زن هخامنشی در برابر آتشدان که نمونه آن در مُهرهای عصر هخامنشی نیز دیده می شود. تار و پود این فرش از پشم و بافت آن دورو است. یعنی در هر سانتی متر مربع از یک سو ۲۲ گره و از سوی دیگر ۲۴ گره دارد و به این ترتیب نقش فرش از هر دو سو نمایان است. نمونه دیگر هنر بافندگی دوره هخامنشی، تکه‌هایی از یک فرش دیگر ایران است که در موزه هرمیتاژ پتروگراد نگهداری می شود. این تکه‌ها پیش از حفاری‌های دره پازیریک، بوسیله هیأت کوزلف (Kozlov) از زیر یخبندان کوههای شمالی مغولستان واقع در"نویین اولا" (nuinula) در سیبری بدست آمده و تاریخ آن معادل آغاز تاریخ میلادی برآورد شده است. بافت آن محکم و از پشم کلفت و انبوه به رنگ آبی تیره است و به علت کوچک بودن تکه‌ها، نقش کلی فرش را نمی‌توان مشخص کرد.
کهنترین نقش قالی
درباره تاریخچه "گستردنی" در ایران، بر اساس نوشته رودنکو (Rudenko) دانشمند شوروی و کاشف قالیهای "پازیریک"، سده ها پیش از میلاد قالیهای زیبایی در بابل، آشور، پارس، و ماد بافته می شد. کهنترین نمونه نقش قالی را دانشمندان آشورشناس در نقشهای برجسته "کاخ نینوا" (پایتخت آشور ، سرزمین قدیمی در بخش میانی رود دجله) یافته اند که گل و حاشیه آن تقلیدی از گلدوزی های بابل به نظر می رسد . تاریخ این نقش ها را سده هفتم پیش از میلاد می دانند . بهترین نمونه این نقش متعلق به خورس آباد در موزه لوور نگهداری می شود. در وسط این تصویر طرح گل و گیاه چهار برگه‌ای تکرار شده است. و در حاشیه آن تصویرهایی از نیلوفر آبی است. همانند آنچه که امروزه در برخی از قالیچه های کردی نقش می شود. در همین زمینه، دو مجسمه سفالین اسب در دست است که یکی در سال ۱۳۲۸ در شوش بوسیله دکتر "گیرشمن" (Roman Girsman) کشف شده است که تاریخ آن به قرن هشتم پیش از میلاد می‌رسد و محل کشف دیگری در ماکو است که تاریخ آن متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است. در هر دو اسب، قطعه فرشی به جای زین است که به عقیده گیرشمن، نگاره‌های آن کهنترین نمونه نقش فرش ایران، نقش نمدزین مجسمه شوش در یک سو تصویر دو گراز در حال تاخت در نیزار را نشان می دهد و در سوی دیگر، دو گراز در دو طرف نگاره‌های مربع شکل را (که به نوشته گیرشمن ، این مربع در گذشته برای نمودن آب کشیده می شده است) ، افزون بر گرازها در هر دو سو نیز یک مرغ ماهیخوار در حال پرواز دیده می شود. نقش نمدزین اسب ماکور، حیوانی است مانند سگ شکاری با آهو و پرندگان و گل و بتونه .
کهن ترین نمونه قالی
کهن ترین نمونه قالی، فرشهایی است که در پازیریک به سال ۱۹۴۹ بدست آمده است. پازیریک، دره‌ای است در دامنه تپه‌های نواحی شمالی کوهستان "آلتایی"، از نواحی جنوبی سیبری مرکزی و در ۷۹ کیلومتری مرز مغولستان خارجی، با ارتفاع نزدیک ۱۵۰۰ متر از سطح دریا. در بازدید از پازیریک بوسیله رودنکو، پنج مقبره بزرگ و نه مقبره کوچک کشف شد که ظاهرشان مانند تپه‌های سنگی بود. حفاری این مقبره‌ها که در روسیه "کورگان" نامیده می شوند، از اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی آغاز شد و در طول بیست سال در چند نوبت ادامه یافت. به علت یخبندان درون مقبره‌ها، یخها را با کمک جریان آب گرم شکسته و خارج کردند تا بتوانند به وسایل درون گورها دسترسی پیدا کنند و معلوم شد که ساکنان این نواحی سَکایی‌های ایرانی‌تبار بوده‌اند.
قالی پازیزیک
در این مقبره‌ها که مربوط به پادشاهان سکایی بوده است، اجساد مردگان در درون تابوتهای چوبی قرار داشت، بدن آغشته به مواد عطر آگین و سر رو به سوی مشرق بود. اتاقهای مقبره، چوبی بود و بدنه درونی آنها با نمد پوشیده شده بود. از جمله این نمدها، نمد سفید رنگی بود که بر آن نقش شیری، با بدن انسان و نگاره مرغان گوناگون دیده می شد. بر کف تابوت نمد دولا و روی آن قالیچه پشمی گسترده بودند و بدن مرده روی قالیچه بود. در مقبره پنجم آثاری از صنعتِ بافندگیِ زمانِ هخامنشیان پیدا شد که از جمله دو فرش از گونه قالیچه برای زین اسب (فرش غاشیه) است که اندازه یکی از آنها ۱/۸۳×۲ متر به کلفتی ۲ میلیمتر است با رنگ قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی که به جز بخش کوچکی از آن بقیه سالم مانده است. در این قالیچه که کُرک آن از پشت گره خورده و از سمت رو چیده و صاف شده است، به نوشته رودنکو در هر دسیمتر مربع ۳۶۰۰ گره به کار رفته است. نقشه این فرش، در وسط عبارت است از چند ردیف نگاره چهار برگی به شیوه گل و بوته آشوری و نقش حاشیه آن نیز ردیفی است از جانوران افسانه‌ای بالدار و پس از آن سوارکاران و گوزنها. بر اساس نوشته رودنکو، نگاره اسبهای سوارکاران با آن گردن برگشته و پارچه‌ای که برسینه اسب است و گذاشتن قالیچه به جای زین، از ریزه‌کاریهای نقش، مانند شیوه گره زدن دم اسب را، در تخت جمشید نیز می توان دید. همچنان نقش آنها که در کنار اسب راه می روند و جامه کوتاه و شلوار تنگ پوشیده اند نیز در آنجا به چشم می‌خورد. این فرش را بر اساس برآوردهای رودنکو می توان متعلق به قرن چهارم یا پنجم پیش از میلاد دانست.
فرش دوم نیز قالیچه‌ای است که چند تکه شده و نقش آن چهار گوشه‌هایی است به رنگ قهوه‌ای روشن یا آبی با نقش چند زن هخامنشی در برابر آتشدان که نمونه آن در مُهرهای عصر هخامنشی نیز دیده می شود. تار و پود این فرش از پشم و بافت آن دورو است. یعنی در هر سانتی متر مربع از یک سو ۲۲ گره و از سوی دیگر ۲۴ گره دارد و به این ترتیب نقش فرش از هر دو سو نمایان است. نمونه دیگر هنر بافندگی دوره هخامنشی، تکه‌هایی از یک فرش دیگر ایران است که در موزه هرمیتاژ پتروگراد نگهداری می شود. این تکه‌ها پیش از حفاری‌های دره پازیریک، بوسیله هیأت کوزلف (Kozlov) از زیر یخبندان کوههای شمالی مغولستان واقع در"نویین اولا" (nuinula) در سیبری بدست آمده و تاریخ آن معادل آغاز تاریخ میلادی برآورد شده است. بافت آن محکم و از پشم کلفت و انبوه به رنگ آبی تیره است و به علت کوچک بودن تکه‌ها، نقش کلی فرش را نمی‌توان مشخص کرد.
دوران ساسانی
از صنعت قالیبافی ایران در زمان ساسانیان یادگاری در دست نیست جز روایتهایی در نوشته های پراکنده . در سالنامه چینی (سوئی سو Sui -Su ) (مربوط به سالهای ۵۹۰ - ۶۱۷ برابر با سالهای ۵ -۳۲) قالی از جمله فرآورده های ایران شمرده شده است . در جنگ هراکلیوس شاهنشاه روم شرقی با خسروپرویز و پیروزی وی و غارت شهر تیسفون در اوایل سده هفتم میلادی (628 میلادی)، از جمله اشیاء غارت شده از ایران از "قالیهای نرم" نیز یاد شده است.
مقدمه : صفحه 1
کهن ترین نقش قالی صفحه 3
کهن ترین نمونه قالی صفحه 4
قالی در تاریخ ایران صفحه 6
دوره ساسانی صفحه 6
پس از اسلام صفحه 8
سلجوقیان صفحه 9
مغولان، ایلخانیان، تیموریان، گورکانیان و آق‌قویونلوها صفحه 9
صفویان صفحه 10
افشاریه و زندیه صفحه 13
پهلوی صفحه 13
وضع موجود صفحه 15
فرش های نفیس صفحه 16
رنگرزی قالی در ایران صفحه 18
اشکال گوناگون رنگرزی بافته ها و مواد خام نساجی صفحه 31
جغرافیای فرش ایران صفحه 39
فرش دستباف افشار صفحه 40
بختیاری صفحه 41
جوشقان صفحه 52
کرمان صفحه 53
کاشان صفحه 58
اصفهان صفحه 61
وجوه تمایز قالی آران و بیدگل با کاشان صفحه 65
آران و بیدگل صفحه 65
کاشان صفحه 66
منابع : صفحه 70
شامل 71 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود تحقیق قالی در طول تاریخ ایران
