لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*
فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)
تعداد صفحه44
زمانی، عباس. "خط کوفی تزئینی درآثار تاریخی اسلامی ایران". دوره11،
ش128 (خرداد52): 15-33، تصویر.
خلاصه:معرفی اقسام خط تزئینی که برروی سطوح داخلی و خارجی بناها نقش بسته‌اند، نقش خط جهت تزئین ـ خط کوفی: سابقه و وجه تسمیه آن، خط کوفی تزئینی درآثار اسلامی، خط کوفی ساده (محرر)، گوشه‌دار، برگدار، گل‌وبرگ‌دار، گره‌دار، پیچنده ـ بررسی ظروف و بناها و و پارچه‌هائی که این نقوش برروی آنها نقش بسته، منشاء خط کوفی ـ خصوصیات مختلفه این خط.
خطّ کوفی تزیینی درآثار تاریخی اسلامی
دکتر عباس زمانی دانشیار دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه
تهران
خطوطی که درسطوح داخل و خارج بناها و یا روی سایر اشیاء
هنری اسلامی صورت می‌گیرد ظاهرأ برای ذکر نام سفارش دهنده و هنرمند یا
قید تاریخ و چگونگی ملحقات و متعلقات آن و ثبت کلمات و عبارات مقدس
مذهبی چون بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم و اسامی مختلف خدا و رسول(ص) و
جانشینان رسول او ویا آیات سوره‌های قرآن مجید، که مناسب بنا و یادآور
وطائف دینی و اخلاقی و غیره است،میباشد ولی علاوه براینها خطوط عربی
و فارسی، به علت خصوصیات موافق و به سبب کیفیت حروف، جنبة تزیینی بخود
می‌گیرد، و درکنار گل و بته‌ها و اتصال به آنها، منظرة زیبائی بوجود
میآورد و رویهم رفته درمفهوم کلی خط وارد است.
«خط مفهوم وسیعی دارد ـ خط ممکن است حد باشد،یعنی حدودی
برای سطوحی باشد ... دریک بنا، ممکن است حد، کنارة سطوح و حدفاصل میان
آنها باشد: خطوط معماری،زیبائی ظاهری بنا را ازنظر زیباشناسی بوجود
می‌آورند ... خط ممکن است حصار شکلی باشد،دراین صورت شکل مزبور را
محدود میسازد؛ در مجسمه‌سازی، خطوط، با پیچ‌وخم خود موادی مانند (لباس
و غیره) را به تماشاچی القاء‌می‌کنند ... یا ممکن است،مقصود ازخط،
نوشته،یا تصویری، باشد. چنین خط سرشار ازپیچ‌وخم و قوس و هلال
خودبخودی است و در وجود تأثیر شگرفی دارد ... این خط دارای جنبش است و
یا نمودار اندیشه‌ای است ... خاصیت خط هرچه باشد، هدف آن جنبش و حرکت
بسور مقصدی است ... خطوط افقی، عمودی، منحنی. هرکدام نوعی احساس
دربیننده می‌انگیزد ... ما همه میدانیم که خطوط عمودی نظر را ببالا
میکشانند و خطوط افقی، آرامش می‌بخشند ـ خطوط مورب محرک هستند ـ و
انحناها نرم و مطبوعند ... البته تأثیر خطوط،تنها به علت حرکت آنها
نیست بلکه این تأثیر در ارتباط میان خطوط متنوع نیز میباشد ... هنرمند،
یمان خطوط متنوع هم‌آهنگی و ارتباط برقرار میسازد ... برای ایجاد
هم‌آهنگی گاه خط را تکرار می‌کند و برای القاء تنوع، گاه خطی را
بموازات خط دیگر و گاه بخلاف جهت حرکت همان خط ترسیم می‌نماید ... به
کمک خط اریب، تعادل آرامش بخش خطوط افقی و عمودی را بهم میزند و ایجاد
حرکت و جنبش می‌کند ... برای ایجاد تأثیر تمثیلی و یا حالتی کاملأ
دراماتیک خطوط اریب را بهم میآمیزد و خطوط جناقی (زیگزاگ) بوجود میآورد
... خطوط ممکن است ادامه یابند،یا قطع شوند، ـ بیننده ممکن است درعین
مشاهدة خطوط شکسته احساس ادامة‌حرکت آنها را بنماید هرچند عملأ این
حرکت مرئی نباشد ... کمتر اتفاق میافتد که در طرحی یا نقشی فقط یک نوع
خط بکار رود: هنرمند بسته به تنوع و هم‌آهنگی اثرش ممکن است از دو یا
چند نوع خط استفاده کند، و درست مانند تم‌های گوناگونی که دریک قطعه
هم‌آهنگ موسیقی بکار برده میشود، چند نوع خط را بهم بیامیزد»(1).
در لحظة اول ممکن است بین مطالب مذکور و خط کوفی تناسبی
بنظر نرسد ولی وقتی در فلسفه و چگونگی ایجاد خط،بطور اعم،و اختراع
نوشته،بطور اخص، دقت شود معلوم خواهد گردید که خط کوفی مشمول مطالب
مزبور و واجد اکثر شرایطی است که در آن مطالب اظهارشده و طبعأ بهمین
علت در تزیین بناها و سایر آثار تاریخی و هنری نقش مهمی بعهده داشته که
نگارنده این نقش را، حتی‌الامکان،بشرح ذیل بیان می‌نماید:
سابقه و وجه تسمیة‌خط کوفی.
خط کوفی تزیینی درآثار تاریخی اسلامی ایران.
منشأ خط کوفی تزیینی.
یک قطعه پارچة ابریشمی منسوب به قرن ششم هجری که شامل خطوط کوفی برگدار
است. بعضی از حروف تبدیل به یک درخت کوچک کاجی شکل و برخی تبدیل به یک
برگچة سه لبی راست یا خمیده شده است.عکسی از سردر مدرسة الغ بیگ سمرقند
مورخ 822 هجری که با کوفی گوشه‌دار زیبائی مزین شده است.قسمتی از نمای
سمت راست ایوان جنوبی مسجد جامع گناباد مورخ 609 هجری که کتیبه‌ای را
با خط کوفی ساده نشان می‌دهد.
الف ـ سابقه و وجه تسمیة خط کوفی
برطبق نوشتة اطلس خط تألیف و تصنیف دانشمند محترم
حبیب‌الله فضائلی، که در نوشته‌های دیگر تأیید گردیده(2)،خط کوفی
منسوب به خط نبطی متأخر و نبطی متأخر مربوط بدو اصل «صفوی مسند» و
«نبطی قدیم آرامی» و این دواصل ناشی ازخط فینیقی است و خط فینیقی به
دوخط میخی و هیروگلیفی منتهی میشود. این خط درجریان تحول خود زمانی
بنام حیری و انباری و با رفتن بمکه و مدینه، مکی و مدنی نامیده شده و
بدو صورت مبسوط و مستدیر متداول بوده است ودر آخرین مرحله یکی ازآن‌دو
«مبسوط»، پس ازبنای شهر کوفه و تکامل و تجوید،بخط کوفی معروف
گردید(3).
جرجی زیدان نویسندة عرب درکتاب تاریخ تمدن اسلام(4)
می‌نویسد: «درآثار باقیماندة ازاعراب حجاز چیزی دردست نیست که برخط و
سوادداشتن آنان دلالت کند،درصورتی که از عربهای مقیم شمال و جنوب حجاز
تحقیق در مورد اقسام خط تزئینی
