سرزمین ایران در گذشته ، به علت وضعیت جغرافیایی خاص که بین دو جلگه آباد بین النهرین و پنجاب سند در کشور هند قرار گرفته ، کشور رابطی بوده است که اقوام و طوایف مختلف برای دسترسی به غرب و شرق مجبور بودند از آن عبور کنند و در نتیجه همواره مورد توجه و تهاجم به ویژه از طرف شرق و شمال شرق بوده است.
قبایل ماساژت ساکنین منطقه شرق دریای خزر که کورش کبیر را به قتل رساندند ، یورش مغول،تیمور،غوریان،ازبک ها و ترکمن ها دائما کشور ما را مورد تاخت و تاز قرار می دادند و از غرب،تهاجم اسکندر و عربهای وحشی و حملات مکرر رومیان و عثمانی ها دائما امنیت سیاسی و اقتصادی ما را تهدید می کردند و در این اواخر نیز بخشهای مهمی از خاک ایران جدا شد مثل قفقاز و گرجستان و ارمنستان و شیروان و قسمت های از اراضی شمال شرقی دریای خزر که بنام ورارود نام داشت به دست روس ها و افغانستان هم به دست انگلستان جدا شدند
زندگی در چنین منطقه نا امنی ایرانیان را به ساختن ارگ،قلعه،برج و بارو مجبور کرد.
پیش از اسلام تقریبا تمامی شهرها را به شکل کلات ساخته ( قلعه و برج و بارو ) و در آنها شدیدا مساله نظام طبقاتی رعایت می شده است . این طبقات اجتماعی پیشتر سه طبقه بوده که بعدها به چهار طبقه تبدیل شده است و شامل ارتش داران ، موبدان ، استریوشان ، صنعتگران بوده است . اینها هرکدام در شهر جای خود را داشته و نمی توانستند به محله های دیگر بروند
شهرها در ایران بیشتر دو شکل خاص داشتند.:
1- شهرهای شطرنجی یا پیچازی که در آن کوچه ها خطوط عمود بر هم هستند و همدیگر را قطع می کنند . نمونه آن در تعداد زیادی از قلعه های روستایی مشاهده می شود.
2 – شهرهای تنسته ایی یا تار عنکبوتی که مثل دایره ای است که در مرکز آن بناهای اصلی مانند آتشکده ، ساختمان حکومتی و غیره قرار می گرفته است.
نمونه شهرهای پیچازی در نقشه های قدیمی بعضی شهرها مثل محله شهرستان یزد که در حال حاظر محله های یوز داران و فهادان است دیده می شود.
کلات این شهر در مرکز آن بوده و به شارستان معروف بوده است.
شهر فیروز آباد نمونه ای از شهر تنسته ای است ( شهر گور ) که چهار دروازه ، استخر ، بزرگترین مهر ، آناهید وارد شیر خوره را داشته است . در مرکز آن کاخی قرار داشته و جلوی آن حوضی بوده است . اطراف ارگ ، اختصاص به چهار طبقه ذکر شده داشته است. شهرهای مرو و بغداد و تعدادی دیگر از شهرها نیز به این صورت بوده اند.
شهرهای اسلامی
به طور کلی معماری و شهرسازی اوایل اسلام در ایران متاثر از معماری قبل از اسلام بویژه دوره ساسانی است. در شهرهای اسلامی اعم از شهرهای تغییر یافته و شهرهای نوبنیاد، عامل دفاعی و پدافندی همچنان مورد توجه بوده است بطوری که معمولا هر شهر اسلامی از سه بخش تحت عنوان کهندژ، شارستان و ربض تشکیل می گردید که مهمترین این بخشها کهندژ یا ارگ بوده که عبارت بود از قلعه ای که در وسط یا گوشه ای از شهر قرار داشته و معمولا از یک سو به باروی شهر پیوسته بود تا همواره برای دفاع آماده باشد. به علاوه هر یک از شهرهای اسلامی از چندین محله تشکیل می شد که آنها نیز گاهی دارای برج و بارو و دروازه مخصوصی بودند.
معمولا ایجاد شهرهای نوبنیاد در دوره اسلامی بدین صورت بوده که مسلمین، قلعه ها و یا اردوگاههای نظامی را در کنار شهرهای فتح شده ایجاد می کردند. این اردوگاهها به تدریج به صورت شهر یا شهرک درمی آمدند یا اینکه شهر جدیدی در کنار شهر قدیمی ایجاد می شد.
از جمله این شهرها می توان فسطاط بهره، کوفه و قیروان را نام برد. در اینجا به هریک از بخشهای سه گانه شهرهای اسلامی اشاره ای می کنیم:
کهندژ : کهندژ یا قهندژ به معنی ارگ شهر و قلعه کهن می باشد و نیز قلعه های مستحکمی که در قرون وسطی در وسط بعضی شهرها بزرگ واقع بود گفته می شود مانند قهندژ سمرقند، بخارا، بلخ و نیشابور. ضمنا کهندژ منطقه حاکم نشین، یعنی جایگاه فرمانده و کسان او بوده است. کهندژ گاه خود شهر کوچکی بوده و بخشی از مردم در آنجا زندگی می کردند. پیوستگی کهندژ از یک سو با باروی شهر به منظور آمادگی برای دفاع بوده است.
شارستان: شارستان یا شهرستان عبارت بود از مرکز و قسمت اصلی شهر که در میان باروی خاصی قرار گرفته بود. به عبارت دیگر آن قسمت از شهر بوده که در درون بارو و حصار قرار می گرفت و از یک سمت به دیوار حصار وصل بود.
ربض: ربض قسمتی میان باروی داخلی و باروی خارجی بوده که در فارسی به گرداگرد شهر تعبیر می شودبه عبارت دیگر به بخشهایی که از باروی شهر بیرون بود ربض گویند. یعنی اطراف خارج شهر و دیوار گرد آن، امروزه ربض به عنوان حومه شهر ترجمه می شود.
در ایران پیش از تاریخ، نوع استحکامات عموما تابع مقتضیات ناشی از محل قلعه یا دهکده و اوضاع طبیعی سرزمین بود، در همه دوره ها استحکامات را در دور افتاده ترین و مرتفع ترین نقطه بنا می کردند تا به سبب وجود شیب های تند یا کوه، دستیابی به آن دشوار باشد و مدافعان نیز در بالا قرار گیرند و از لحاظ دید مسلط باشد ضمن آنکه از خطر نقب زدن مهاجمان نیز محفوظ مانده و حمل ادوات محاصره ای به پای دیوار را دشوار نمایند، از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزاره اول پیش از میلاد پیرامون دهکده ها نیز حصار کشیده می شد، اینکار نخست برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشی بود ولی بعدها عمدتا برای دفاع متقابل در برابر هجوم دشمنان صورت می گرفت، در سراسر سرزمین ایران حصارهای محکم، دهکده ها و قلعه های مسکونی را می توان یافت
ساخت و احداث دیوارها و خطوط و دژهای دفاعی از قدیم الایام به عنوان یک اقدام دفاعی با هدف سد کردن و ایجاد مانع در مسیر تهاجم دشمن و ممانعت از مواجه شدن با حملات غافلگیرانه مورد توجه دولتهای مختلف بود
انواع قلعه ها
با توجه به تقسیم بندی قلعه های ایران به دو نوع جلگه ای و کوهستانی،مصالح ساختمانی آنها نیز متفاوت است.
طرح اصلی قلعه های جلگه ای مربع و یا مربع مستطیل است که در چهار گوشه آن برج های مدور برای دفاع ساخته شده اند،مصالح این قلعه ها خشت و گل است و به ندرت از آجر و گچ استفاده شده است.
بارو (دیوار ضخیم) این قلعه ها چینه (دیوارهای گلی که آن را بند بند می سازند) است یا با خشت های قطور ساخته شده است،برای استحکام آن قطر و ضخامت بعضی از بارو ها به چهار متر هم می رسید.
اطراف بعضی از این قلعه ها خندق حفر می کردن و برای رسیدن به قلعه از پل های متحرک بهره می گرفتند.
تعداد صفحات:23
فرمت: ورد و با قابلیت ویرایش
دانلود مقاله معماری قلعه ها
