مطالعه در احوال ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ و همچنین مطالعه در احوال مردم یک عصر نشان می دهد که در وجدان و عقل و دریافت آدمی احکامی وجود دارد که کلی و مطلق و دائم است، یعنی همگان، یکسان بعضی چیزها را خوب و باارزش میدانند و بعضی چیزها را بد و ضدارزش میشمارند، راستگویی، درستکاری، دستگیری از نیازمندان، احترام به پدر و مادر، سزای نیکی با نیکی، عدل، شجاعت، سخاوت، ایثارگری و ... در همه ادوار و زمانها و در نزد تمام مردم دنیا ارزشمند و خوب و صفات متضاد با این اخلاق، ضد ارزش و بد هستند .
اخلاق، رفتاری است که کمال مطلوب دارد و این کمال مطلوب نمیتواند در حدّ سودجویی باشد، سر و کار اخلاق با مسألهی ارزشهاست و ارزش، مستقل از سود و گاهی مغایر و حتی متضاد با آن است و چون انسان از دو بعد انسانی و حیوانی تشکیل شده که بعد انسانی و ملکوتی او سرچشمه ارزشهای متعالی و قدسی اخلاقی است، به اخلاق معنایی فراتر از سود و مصلحت میبخشد و منشأ دوام و جاودانگی آن است، بنابراین با قبول جنبهی متعالی و ملکوتی انسان است که قداست و تعالی ارزشهای اخلاقی اثبات می شود.
ایدههای اخلاقی از پدیدههای روانی است که از آغاز تمدنها در تاریخ به وجود آمده، این پدیده از ابزار و اسباب تفسیر و تعبیر آداب و رسوم و سنن امم و اقوام گذشته میباشد که دوشادوش فعالیتهای عقلانی در بین این اقوام رواج داشته است.
از روشهای اخلاقی اقوام گذشته میتوان فهمید که این ایدهها از یک واقعیت روانی و اجتماعی نشأت گرفته که گذشت زمان تغییرات اساسی در آنها به وجود نیاورده است. اخلاق عملی در کتابهای ارزشمند کلیله و دمنه و مرزباننامه، نمودهای فراوانی دارد.
در این رساله سعی بر این شده که اخلاق از لحاظ عملی( نه نظری) یعنی اخلاق عملی در کتاب های کلیله و دمنه و مرزبان نامه بحث و بررسی قرار گیرد، اختصاص دادن موضوع به بررسی اخلاق عملی در کلیله و دمنه و مرزبان نامه به خاطر سرچشمه گرفتن این کتاب ها از اعتقادات یا به تعبیر دیگر تأثیر گرفتن از مذهب و اعتقادات یک جامعه در ادوار مختلف است، اخلاق عملی یکی از گونه های اخلاق است که شامل اخلاق کشور داری (سیاست)، اخلاق در خانواده (رفتار با همسر و فرزندان) و ... است و لازمهی شناخت اخلاق عملی، شناخت اخلاق به صورت کلی و سپس بررسی آن در کتابهای کلیله و دمنه و مرزبان نامه است.
این دو کتاب وزین ادب فارسی بیشتر به سیاست نامه نزدیکاند تا یک اثر اخلاقی جامع، بیشترین موارد اندرزها و نکات اخلاقی آن خطاب به پادشاه میباشد و در حقیقت سایر موارد اخلاقی نظیر تدبیر منزل و... به صورت جزیی و پراکنده در خلال حکایات ذکر شده است.
در این پژوهش سعی میشود که اخلاق عملی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و تأثیر آن در برداشت و نتیجه گیری نویسندگان این کتاب ها مشخص و معلوم گردد.کلیله و دمنه نوعی دایره المعارف جاندار و پر تحرک است که آگاهی های مربوط به حکمت عملی به گونهای سازمان یافته در آن گردآوری شده است که در این بنای استوار به ستایش خرد پرداخته است.
«کلیله و دمنه بنای استواری است که در ستایش خرد بر افراشته شده است و هدف آن آگاهاندن سلطان نسبت به کارکنان دربار است هدف کلیله و دمنه از پرداختن به این کار، آن بوده است که خواننده را به معنای پنهان در قصه ها رهنمون گرداند.» (دوفوشه کور،1377 : 566)
مرزباننامه نیز همانند کلیله و دمنه، با زبانی ادیبانه و متکلف تألیف شده که با اندرزها و اقوال بزرگان و قطعات شعر کوتاه، انباشته شده است که وجه اخلاقی آن به خوبی محسوس و مشهور میباشد که میتوان از آن به عنوان مشاور شاهزادگان در امر سیاست نام برد. این دو کتاب سیاستنامهای است در قالب کتابها شناسایی منابع اخلاقی نهفته در کتابهای اخلاقی کاری دشوار و ناممکن است. اما، آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید.
هدف اصلی از نگارش این پایاننامه، پس از بحث و بررسی اخلاق، آشنایی خوانندگان با جنبههای عملی اخلاق در دو کتاب کلیله و دمنه و مرزباننامه است. براین اساس و باتوجه به اهمیتی که اخلاق درزندگی روزمره تمام انسانها چه در زندگی فردی وچه اجتماعی دارد، موضوع این جستار را اخلاق به صورت کل و اخلاق عملی به صورت جزء درکتابهای کلیله ودمنه ومرزبان نامه برگزیدیم. در این رساله، اساس پژوهش بر تقسیمبندی خواجه نصیرالدین طوسی استوار شده است. وی حکمت عملی را بر سه قسم میداند: اول؛ تهذیب اخلاق، دوم تدبیر منازل وسوم سیاست مدن. امید که با بررسی اخلاق در این پژوهش، توانسته باشیم که اندک گریزی به اخلاق در نزد قدما و فضلا و اندیشمندان ایرانی، هندی و دیگران زده باشیم و اخلاق دراسلام و قرآن و اخلاق عملی و سیاستنامههای ایران و فرمانروایان را نیز ورقی زده باشیم و این نکته بر ما آشکار شود که آیا اخلاق وافعال اخلاقی، با اخلاق در نزد قدما یکسان بوده و یا آنکه ارزشها وضدارزشها از منظر ایشان، با آنچه هماکنون میشناسیم تفاوت داشته است. باشد که با کمک اساتید محترم و فهیم گروه زبان و ادبیات فارسی توانسته باشیم به این مهم دست یابیم.
پیرامون کتابهای کلیله و دمنه و مرزباننامه، پژوهشهای وسیعی صورت گرفته است، لیکن تاکنون پژوهشی در زمینه اخلاق عملی در مورد این دو کتاب صورت نپذیرفته است.
این دو اثر در حقیقت میراث مکتوب پیشینیان ما در زمینه اخلاق عملی هستند که ضرورتهای امروز جامعه، ما را نیازمند آگاهی از نکات نغز اخلاقی به کار رفته در این آثار حکمی و ادبی مینماید.
باتوجه به اهمیت اخلاق وافعال اخلاقی کتابهای بسیاری دراین زمینه تدوین وتألیف شده است که ازآن جمله میتوان ازکتابهای عالمان مسلمان و غیرمسلمان مانند: اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، جامع السعادات ملامهدی نراقی و معراج السعادﺓ ملا احمد نراقی و قابوسنامه عنصرالمعالیکیکاووس، اخلاق نیکوماخس ارسطاطالیس، اخلاقیات دوفوشه کور و......نام برد اما با این حال تمام این کتاب ها و تألیفات به صورت بسیار کلّی به مبحث اخلاق عملی به صورت مجزا پرداخته وتحقیقی که شامل حکمت عملی درکتابهای مرزبان نامه وکلیله ودمنه باشد، صورت نگرفته است .
این تحقیق دارای 202 صفحه می باشد و دارای 5 فصل می باشد.
اخلاق عملی در کلیله و دمنه و مرزبان نامه