مک نیل در جلد دوم کتاب بنیادگرایی با بیان اینکه نباید جنبشهای بنیادگرا در شرایط زمانی فعلی را جنبش هایی نادر تلقی کرد می نویسد: «از حدود 700 سال قبل از میلاد مسیح در جوامع متمدن شهری گروههای اصلاحگر پرانرژی بطور مداوم مصرانه به دنبال این بودند که جهان را در چارچوب مذهبی وبه گونه‌ای عادلانه‌تر بازسازی کنند ، اما دلیل آنکه جنبشهای بنیادگرایی دینی جنبش های گسترده و همه‌گیر شده‌اند این است که باور نسبت به نابرابری در امور بشری و واقعیت هایی که این باورها را تشدید می‌کند در حال فزونی است . رشد جمعیت از یک سو و صورتهای جدید ارتباطات از سوی دیگر در آداب و رسوم محلی و روشهای استفاده از آنها گسستگی ایجاد کرده و این نیز موجب ناامنی فردی ، انزوا و نا خوشایندی شده است . تنش ها و فشارهای ناشی از آن می تواند در جنبش بنیادگرایی تجلی نماید و اغلب هم می کند.(1)
گذشته از نظر مک نیل در مورد قدمت جریان بنیادگرای که شامل بنیاد گرایی به معنی اعم است،به عقیدة بسیاری از اندیشمندان اسلامی بنیادگرایی اسلامی هم یک اختراع نیست،بلکه در همة دورانها بنیادگرایی دینی وجود داشته است و تاریخ قدیم در هیچ مرحله ای از آن خالی نبوده است. همانطور که قبلاً ذکر شد هرایر دکمجیان هم که تئوری ادواری بنیادگرایی را مطرح می کند نخستین دورة آن را به سقوط بنی‌امیه می‌رساند که از دید او رابطه علت و معلولی میان آشفتگی روحی ، اجتماعی ـ سیاسی و ظهور جنبشهای بنیادگرا وجود دارد.(2)
گذشته از سیره و روش ائمه معصومین که سراسر تعلیم و ارشاد و موجد جنبشهای اصلاحی است در تاریخ اسلام حرکت ها و جنبشهای اصلاحی فراوانی می‌توان یافت که از هیچ تاریخ دیگر کمتر نیست.اگر به تاریخ مراجعه کنیم هنگام سختی ها و بحرانهای سیاسی و اجتماعی که فکر بشر سخت در تنگنا می افتد ، آن وقت است که چشم امید به آینده دوخته و مدینه فاضله و تصورات روئیایی در فکر خود می پروراند. با وجود اینکه تاریخ اسلام نشان دهندة جنبشهای فراوانی می باشد که داعیه اصلاحگری داشته اند اما حقیقت این است که هرگز این جنبشها یکسان نبوده اند ، برخی داعیه اصلاح داشته اند و واقعاًهم مصلح بوده اند و برخی برعکس اصلاح را بهانه قرار داده و افساد کرده اند ، برخی هم در آغاز جنبه اصلاحی داشته اما سرانجام از مسیر اصلاحی منحرف شده اند.(3)
تفاوت دیگر میان جنبشهای اصلاحی بوجود آمده در جوامع اسلامی این است که برخی فکری ،برخی اجتماعی و برخی هم فکری و هم اجتماعی بوده اند . نهضت غزالی یک نهضت فکری محض بود ،او فکر می کرد علوم اسلامی و اندیشه های اسلامی «آسیب» دیده است . لذا در صدد « احیاء علوم دین » برآمد . او در فلسفه سیاسی راه سازشکاری و محافظه کاری را پیمود و هرگز تن به مبارزة سیاسی برای اصلاح اجتماع نداد . زیرا او معتقد بود «سلطان مستبد دارای زور است و خلعش ممکن نیست و اقدام علیه او جنگهای داخلی سختی بوجود می‌آورد ، بنابراین باید به حال خود باقی بماند و مثل امیران باید از وی اطاعت نمود».(4)
نهضت علویین یا نهضت سربداران نهضتی اجتماعی علیه حکام زمان بود ، این نهضت ها اغلب پس از قیام خونین و شکوهمند حسین بن علی (ع) و با الهام از آن علیه نظامهای فاسد صورت می گرفت . این نهضت ها سعی می کردند با برانگیختن احساسات و عواطف مذهبی زمینه ساز انقلاب اعتقادی ، سیاسی گسترده ای برای استقرار حاکمیت صالحان و نفی حاکمیت فاسدان باشند.(5)
نهضت اخوان الصفا هم فکری و هم اجتماعی بود . اخوان الصفا و خلاّن الوفا ( برادران با صفا و دوستان با وفا ) نامی است برای گروهی از نویسندگان و متکلمان و فیلسوفان در سده چهارم هجری در بصره و بغداد که زیر پوشش این نام وحدت فکری و نظام عقیدتی خود را به جهان آن روز اعم از مسلمان و غیر مسامان عرضه می کردند . آنها از ترس حکام نام خود را بر پشت رساله هایشان نمی نوشتند . قیام این جمعیت های سری بهترین دلیل فساد زندگی سیاسی آن روز است . هدف اینها اصلاح همه جانبه در تمام شئون جامعه بود.(6)
از آنجا بحرانها و مشکلات سیاسی و اجتماعی جهان اسلام همواره سر بر می آورده است در مقاطع و دورانهای بعدی نیز عده ای به دنبال بدیل های دینی جهت رفع مشکلات بودند.
مسئله احیا و تجدید حیات اسلام و بیداری مسلمانان و در مرحلة پیشرفته تر آن تجدید بنا یا بازسازی تفکر دینی در دهه های اخیر از طرف رهبران ، علما و مصلحان و متفکران جهان اسلام به منظور حل و رفع مسئله عقب ماندگی، انحطاط داخلی ونیز برخورد با استعمار غربی طرح و دنبال شد. این تفکر بخصوص از نیمه دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تادورة جنگ جهانی اول اندیشة غالب بر جریانهای فکری ـ سیاسی مسلمانان بوده و تأثیرات زیادی بر حیات فرهنگی و سیاسی ـ اجتماعی جهان اسلام بر جا گذاشته است.(7)
این جریان از ابتدای ظهور جنبش وهابیت در عربستان در قرن 18 م/ 12 هـ به عنوان جریان اصلاح طلبی دینی معروف شد و با ظهور سید جمال الدین اسد آبادی در نیمة دوم قرن 19 م/ 13 هـ عمق وغنای خاص یافت و اندیشه و عمل مسلمانان را تحت تأثیر قرار داد ، این دو مصداق بر جسته (جنبش وهابیت و نهضت سید جمال ) به عنوان دو سر منشاء که دو دسته را در داخل جریان اصلاح دینی به وجود آورده اند قابل تشخیص و تفکیک اند و می توان آن دو دسته را به نام بنیادگرایی و رادیکالیسم ( اصلاح طلبی دینی ) در دورة معاصر جهان اسلام خواند . بدین ترتیب اصلاح طلبی دینی دو جریان بنیادگرایی اسلامی ( مانند جنبش وهابیت و رادیکالیسم اسلامی ( اصلاح طلبی دینی ) مانند نهضت سید جمال را در بر می گیرد. به عبارتی جریان اصلاح طلبی دینی در قرون اخیر به دو بخش و شاخه تقسیم می شود . شاخه بنیادگرایی آن از ابن عبد الوهاب تا رشید رضا و پس از آنها عمیقاً به همان اصول و بنیادهای اولیه که مبتنی بر ظواهر کتاب و سنت و سیرة سلف صالح با مصادیق بارزی چون ابن تیمه بود وابسته است. اما شاخة دیگر آن با سید جمال آغاز می شود و درصدد است که با مایه‌ها و جهت‌گیریهای عقلی ، فلسفی و اجتهادی و متناسب با مقتضیات زمان و نوخواه و آینده نگر به احیاء و بازسازی تفکر دینی و تصحیح جهان بینی مسلمانان بپردازد . اینان به رغم داشتن شعارهای تقریباً مشابه با دستة اول به احیاءو اصلاح طلبی دینی معنا و محتوی دیگری
بخشیده‌اند.(8)
گذشته از مورد وهابیت که عمدتاًدر واکنش به وضعیت داخلی عربستان و بلاد عربی به وجود آمد ، جریان احیاء تفکر دینی و شاخه های داخلی آن اساساً در واکنش به مسئله غرب و به خصوص هجوم و فشار استعمار غربی شکل گرفت، آن هم در قرن 19 م/ هـ و در وضعیتی که بلاد اسلامی دچار انحطاط داخلی و مستقیماًدر معرض هجوم نظامی دول اروپایی بودند. مسلمانان بر اثر تکانهای شدید ناشی از هجوم نظامی غربیان پس از حمله ناپلئون به مصر به خود آمدند و در پاسخ به این مبارزه جویی غرب درصدد برآمدند که از طریق اصلاح طلبی دینی از جامعه اسلامی دفاع کنند . یعنی با فراخوان دفاع از فرهنگ اسلامی آنان ارزشهای بنیادین مذهبی رابه عنوان مناسب ترین راه برای مقابله با خطراروپا مطرح کردند.(9)
بدین ترتیب تحولات نحله فکری اسلام گرایی در جهان اسلام را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دورة اول از آگاهی مسلمانان به چالش جهان جدیدآغاز می شود و تا نسخ نهاد خلافت توسط ترکان جوان ادامه دارد .در این دور کوشش در اثبات حقانیت و مهم بودن آموزة اسلامی است . دورة دوم از زمانی آغاز می شود که مسلمانان می کوشند برای ادارة جامعه چارچوب بدیل در قالب آموزة اسلامی ارایه کنند.(10)
تحقیق در مورد بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه- 66 صفحه- منابع معتبر + Doc
