نوع فایل: word
قابل ویرایش 150 صفحه
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد تاریخ M.A
گرایش: تاریخ اسلام
مقدمه:
طرح تحقیق
1ـ طرح موضوع
یکی از دوران‌های حساس تاریخ جهان، عصر بعثت و نبوت آخرین پیامبر خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) است. مردی که توانست انسان هایی را پرورش داده، بر روند تاریخ تأثیر گذارد و مسیر آن راتغییر دهد. در راستا بررسی زندگانی برخی از این کارگزاران و همراهان خواندنی و قابل بررسی‌است که از میان آنها سعد ابی وقّاص، فرزندش عمربن سعد و پسر برادرش هاشم بن عتبه ابن‌ابی وقّاص هستند که زندگی پرفراز و نشیبی دارند. از آنجایی که پدر در زمان رسول خدا(ص) از مسلمانان اولیه بوده و یکی از اصحاب بشمار می‌رود و پس ازرحلت آن حضرت تغییراتی هر چند به مرور در این خانواده بوجود آمده تا جایی که فرزندش‌عمربن سعد فرمانده سپاهی است که امام حسین(ع) نوه همان پیامبر(ص) را با وضع‌فجیعی به شهادت می‌رسانند اما از سوئی دیگر و پسربرادرش هاشم که از پدری کافر بوده از شیعیان‌مخلص علی (ع) می‌شود. پژوهش حاضر بررسی فراز و فرودهای این خانواده درتحولات قرن اول هجری است.
2ـ اهمیت موضوع و علت انتخاب آن
بررسی بیوگرافی خاندان ابی وقاص که در تحولات مهم تاریخ اسلام و مقاطع مختلف آن نقش ایفا نمودند باعث شده است که برای فهم این تحولات پژوهشی ترتیب داده شده و ضمن بررسی بیوگرافی این خاندان و نقش و جایگاه آنان را در تاریخ اسلام مشخص شود.
3ـ سابقه‌ی پژوهش
با توجه به دوره زندگانی این اشخاص که با صدر اسلام همزمان است در منابع‌اصلی تاریخ اسلام به صورت پراکنده مطالبی یاد می‌شود و پژوهش هایی صورت گرفته اما به نظر می‌رسد تاکنون به طور مستقل این موضوع با چنین طرح سوالی مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته‌است. به همین علت تلاش می‌شود این پژوهش با استفاده از منابع اصلی و بررسی پژوهش‌‌های پراکنده‌ی که موجود است، سعی شده که به این سوال پاسخ داده شود.
4ـ سؤال اصلی پژوهش
به طور قطع همه صحابه و کارگزاران بزرگ رسول خدا(ص) یکسان نبوده‌اند بلکه برخی از آنها تأثیرات و نقش مثبت و احیاناًبعضی از آنها نیز نقش منفی ایفا نموده‌اند. در این پژوهش سوال اصلی این است:
نقش خاندان ابی وقّاص در تحولات سیاسی، اجتماعی تاریخ اسلام چه بوده است؟
5ـ فرضیه پژوهش
فرضیه اصلی:
این خاندان با دارا بودن روحیة نظامی در یکی از بزرگترین صحنه‌های نظامی تاریخ اسلام یعنی قادسیه راه ورود فیزیکی اعراب و اندیشه اسلامی را در شرق کشور گشود. پس از فتوحات در شرق سرزمین‌های خلافت به نوعی دوری از نظامی‌گری روی آورد، با این همه همواره در مسایل مهم تأثیرگذار بوده، خصوصاً در روی کار آمدن خلیفه سوم و همچنین در خلافت علی (ع) که خود را کنار کشیده، با آن حضرت همراهی نکردند و نسل دوم این خاندان نقش متفاوتی را ایفا نمودند یکی همراه علی (ع) و یکی قاتل فرزند آن حضرت و در زمرة آل ابی‌سفیان درآمد.
فرضیه رقیب: سعد و خانواده وی از خاندان مهم نبوده و در جریان خلافت علی(ع) زمانه مشحون فتنه بوده و سعد کار خبطی انجام نداده و کناره‌گیری از خلیفه کار خطایی نبوده است.
6ـ مفاهیم و متغیرها
الف) مفاهیم
خاندان ابی وقّاص: منظور سعدبن ابی وقّاص و پسرش عمربن سعد ابی وقّاص و پسر برادر سعدیعنی هاشم بن عتبه ابن ابی وقّاص است.
حیات سیاسی نظامی: زندگانی سیاسی سعدابی وقّاص، هاشم بن عتبه و عمر بن سعد وهمچنین سمت‌های نظامی که این افراد به آن دست یافتند.
تحولات تاریخ اسلام منظور قرن اول هجری قمری است.
ب) متغیرها
متغیر مستقل:
حیات سیاسی نظامی خانواده ابی وقّاص
متغیر وابسته:
تأثیرات این خانواده در تحولات نظامی سیاسی جامعه‌ی قرن اول هجری قمری.
7ـ سوالات فرعی
1) خاندان ابی وقّاص از چه طائفه‌ای بودند و نسبتشان با پیامبر(ص)؟
2)چگونگی اسلام آوردن سعد ابی وقّاص و چگونگی زندگانی وی در زمان رسول خدا(ص)؟
3) چگونگی دست یابی به مقامات نظامی و سیاسی؟
4) اعتقادات آنان پس از رحلت پیامبر(ص)؟
5) زندگی آنان در زمان خلفای سه گانه؟
6) زندگی و حیات سیاسی آنان در زمان خلافت امیرالمؤمنین(ع)؟
7) زندگی و حیات سیاسی آنان پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع)؟
8) چگونگی ورود عمربن سعد به واقعه‌ی کربلا؟
9) عاقبت زندگانی سعدابی وقّاص؟
10) عاقبت زندگانی هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص؟
11) عاقبت زندگانی عمر بن سعد؟
8ـ مفروضات تحقیق
1) براساس نقل منابع و پژوهش‌ها سعد ابی وقّاص از صحابه پیامبر(ص) و مسلمانان اولیه است.
2) در زندگانی سعد بن ابی وقّاص فراز و فرود وجود دارد.
3) هاشم بن عتبه یکی از شیعیان علی (ع) بوده و در جنگ صفین به شهادت رسید.
4) عمربن سعد از طرف عبیداله بن زیاد فرماندهی لشگری است که به جنگ با امام‌حسین (ع) پرداخت و نتیجه آن به شهادت رسیدن امام (ع) و یارانش در عاشورای سال 61 هجری بود.
9ـ روش پژوهش
روش این پژوهش تاریخی است که با بررسی و نقد وقایع به توصیف و تحلیل موضوع می‌پردازد و بصورت کتابخانه‌ای می‌باشد.
10ـ سازماندهی پژوهش
این پژوهش به بررسی نقش سیاسی، نظامی خاندان ابی وقّاص می‌پردازد. در مقدمه‌به طرح تحقیق و معرفی و نقد منابع پرداخته می‌شود و در فصل مقدماتی به بیان کلیات و مفاهیم نظری که همان تبیین نقش شخصیت در تاریخ باشد، اشاره خواهد شد.
این پژوهش علاوه بر مقدمه و فصل مقدماتی دو بخش مستقل نیز دارد، که در بخش اول به زندگانی ونقش سعد بن ابی وقّاص خواهد پرداخت که نسل اول این خانواده است و آن نیز چند فصل‌دارد. فصل اول زندگانی وی در دوران مکه، فصل دوم زندگی و نقش وی در دوران مدینه وفصل سوم سعد در دوران خلفای راشدین و فصل چهارم نیز به عزلت گزینی سعد اشاره‌خواهد شد، و ضمن این فصول نقش هائی که وی در دوره‌های مختلف ایفا نموده است، آشکار خواهد شد.
در بخش دوم به زندگانی و نقش نسل دومی‌های این خاندان یعنی هاشم بن عتبه بن ابی‌وقّاص و عمربن سعد بن ابی وقّاص پرداخته خواهد شد. در این بخش، که دو فصل دارد و طی‌چند گفتار حیات سیاسی نظامی و نقش آنان روشن می‌شود.
و نیز طی این دو بخش خبط و خطاهای این خاندان و نیز نقش مثبتی که در تاریخ اسلام ایفا نمودند بیان می‌شود و در پایان جمع بندی ارائه خواهد شد.
فهرست مطالب:
مقدمه
طرح تحقیق، معرفی و نقد منابع
طرح تحقیق
۱ـ طرح موضوع
۲ـ اهمیت موضوع و علت انتخاب آن
۳ـ سابقه‌ی پژوهش
۴ـ سؤال اصلی پژوهش
۵ـ فرضیه پژوهش
۶ـ مفاهیم و متغیرها
۷ـ سوالات فرعی
۸ـ مفروضات تحقیق
۹ـ روش پژوهش
۱۰ـ سازماندهی پژوهش
معرفی و نقد منابع
۱ـ ابن اسحق؛ سیره النبی (ص) (متوفی ـ ۱۵۱ ه)
۲ـ واقدی؛ مغازی (متوفی ۲۰۷ه)
۳ـ نصر بن مزاحم منقری؛ وقعه الصّفین (متوفی۲۱۲ه)
۴ـ محمد بن سعد کاتب واقدی؛ طبقات الکبری (متوفی ۲۳۰ه)
۵ـ ابن اعثم کوفی؛ الفتوح(متوفی نیمه اول قرن چهارم)
۶ـ ابوحنیفه احمدبن داوود دینوری؛ اخبار الطّوال (متوفی ۲۸۲ ه)
۷ـ تاریخ یعقوبی (متوفی ۲۸۴ ه)
۸ـ محمدبن جریر طبری؛ تاریخ الرسل والملوک (متوفی ۳۱۰ ه)
۹ـ علی بن الحسین مسعودی؛ مروج الذهب (متوفی۳۴۶ ه)
۱۰ـ ابن قتیبه مروزی دینوری؛ «الامامه و السیاسه» (متوفی ۲۷۶ه)
۱۱ـ بلاذری؛ انساب الاشراف (متوفی۲۷۹ ه)
۱۲ـ ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه، (متوفی ۶۶۵ ه)
فصل مقدماتی
کلیات و مفاهیم نظری
(نقش شخصیت و نخبگان در تاریخ)
نقش شخصیت در تاریخ
عوامل بروز استعدادهای خاص
دیدگاه ویلفردو پاره تو در خصوص نخبگان
جمع بندی
بخش اول
(نـسل اوّل این خاندان)
سعدبن ابی وقّاص
فصل اول
سعد در دوران مکی
مدخل
صحابه رسول خدا(ص) کیست؟
صحابه از دیدگاه قرآن
ترجمه آیات
مهاجر، انصار و تابعان و صفات برجسته هر کدام از دید قرآن
صحابه از دیدگاه اهل سنت
صحابه از دیدگاه عقل، شیعه، تاریخ
گفتار اول: پیشینة‌خانوادگی و شغل سعد
۱- نسب سعدبن ابی وقّاص
۲- شغل سعد بن ابی وقّاص
گفتار دوم: بعثت پیامبر(ص)
۱- دعوت سرّی
۲- اسلام سعد و اولین مسلمانان
گفتار سوم: دعوت آشکار
۱- علنی شدن دعوت پیامبر(ص) و آغاز مشکلات
۲- سعد و اولین درگیری با مشرکین
۳- سعد و مهاجرت به حبشه
۴- سعد و شعب ابی طالب
فصل دوم
سعد در دوران مدنی
حیات رسول خدا(ص)
مدخل
تشکیل حکومت اسلامی
گفتار اول: نقش سعد در سریه‌ها و غزوات بزرگ
۱- سریه‌ها
الف) سریه عبیده بن حارث
ب) فرماندهی سعد در سریه خرار
ج) حضور سعد در سریه عبدالله بن جحش
۲- سعد در غزوات بزرگ
گفتار دوم: نکات پایان این فصل
جمع بندی فصل
فصل سوم
سعدبن‌ابی وقّاص
در دوره خلفای راشدین
گفتار اول: دوران خلافت ابوبکر
گفتار دوم: سعد در دوران خلافت عمر بن خطاب
۱- اوضاع سیاسی اجتماعی ایران
۲- انتخاب سعد بن ابی وقّاص برای فرماندهی جبهه عراق
۳- نبرد قادسیه
۴- نکوهش سعد توسط سربازان سپاه کوفه
۵- جنگ جلولاء و دومین شکست یزدگرد از سعد ابی وقّاص
۶- سعد و بنای کوفه
۷- قصر سعد در کوفه سوزاندن درب آن به فرمان عمر
۸- امارت سعد بر کوفه
۹- برکناری سعد توسط عمر
۱۰- سعد بن ابی وقّاص در مسایل سیاسی
گفتار سوم: سعد در دوره عثمان
۱- امارت دوباره سعد بر کوفه و برکناری پس از یکسال
۲- روی آوردن صحابه به جمع آوری مال از دوره عثمان
۳- شورش علیه عثمان و نقش کمرنگ سعد در مهار آن
گفتار چهارم: سعد در زمان خلافت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع)
فصل چهارم
سعد بن ابی وقّاص در عهد معاویه
گفتار اول :بیعت سعد بن ابی وقّاص با معاویه
گفتار دوم: دفاع سعد از امیرالمؤمنین (ع) در حضور معاویه
گفتار سوم: مرگ سعد ابی وقّاص
بخش دوم
نسل دوم این خاندان
(هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص‌شیعه امیرالمؤمنین علی (ع))
(عمر بن سعدبن ابی وقّاص‌شیعه آل ابی سفیان)
فصل اول ۱
(هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص)
(شیعه‌امیرالمومنین علی‌بن‌ابی‌طالب(ع))
مدخل
شیعه امیرالمؤمنین کیست؟
گفتار اول: نسب و اسلام هاشم بن عقبه بن ابی وقّاص
گفتار دوم: هاشم بن عتبه و فتوحات شام و عراق
گفتار سوم: هاشم بن عتبه در عهد خلافت علی (ع)
فصل دوم
(عمربن سعدبن ابی وقّاص‌شیعه آل‌ابی سفیان)
گفتار اول: عمربن سعد پیش از وقایع کربلا
گفتار دوم : عمربن سعد و فاجعه کربلا
گفتار سوم: سرانجام عمربن سعد
۱ـ قیام مختار و کشته شدن عمربن سعد و فرزندش
۲ـ ارسال سرها به مدینه
جمع بندی و نتیجه‌گیری
منابع و مآخذ
منابع و مأخذ
۱- منابع اصلی
الف: عربی
ب: فارسی (ترجمه شده)
۲- مآخذ پژوهشی
منابع و مأخذ:
1- منابع اصلی
الف: عربی
1- قرآن کریم
2- ابن ابی الحدید، عزالدین ابی حامد، (656 هـ.ق) شرح نهج البلاغه (ع)، جلد اول، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات الطبعه الاولی، بیروت، 1415 هـ.ق 1995 م.
3- این اثیر، عزالدین (630 هـ)، الکامل فی التاریخ، دارصادر ] بی‌چا[، بیروت 1399
4- ابن اثیر، عزالدین (630 ه) ، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، جلد 2- دارالکتب العلمیه، بروت، ] بی‌تا[، ] بی چا[
5- ابن حجر، عسقلانی (852 هـق) الاصابه فی تمییز الصحابه- جلد2 دارالفکر لطباعه و النشر 1409 ] بی‌تا[، ] بی چا[
6- ابن کثیر، حافظ ابی الفدا، (744 هـ.ق) البدایه و النهایه، المجلد الرابع، الجزء الثامن داراالمعرفه- لبنان بیروت 1419 ق 1998 م
7- ابن مسکویه، احمدبن محمد (421 هـق) تجارب الامم، حققه و قدم له ابوالقاسم امامی، الجز الثانی، دارسرورش لطباعه و النشر، چاپ دوم، طهران، 1379 ش ، 2001م.
8- الکاندهلوی محمد بن یوسف، حیات الصحابه، جلد 1، قدم له احمد اسامه، دارالفکر لطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1412 ] بی چا[
9- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، مجلد 7 و 10، دارالتعارف المطبوعات ] بی چا[ بیروت 1983 م.
10- بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، جلد 3 الطبعه الاولی دارالقلم، چاپ اول، بیروت ]بی‌تا[
11- بلادزی، احمد بن یحیی، (279 هـ.ق) انساب الاشراف، مجلات 6 و 10 دارالفکر- لطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، ] بی‌تا[
12- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، چاپ 2 ، ] بی‌تا[ انتشارات مکتب مرتضوی، 1362
13- شیخ مفید، محمد بن نعمان، (413 هـ.ق) الجمل، بیروت، دارالمفید، ] بی چا[، 1414
14- طبری، محمد بن جریر، (310 هـ.ق) تاریخ الطبری، مجلدات 6-3، لبنان، بیروت دارالکتب العلمیه، الطبعه الثانیه، 1408
15- قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، جلد (4) دارالاسوه، لطباعه و النشر الطبع الاولی 1414 هـ.ق
16- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مجدات 19 و 20 و 40، انتشارات موسسه الوفاء، الطبعه الثانیه، بیروت، 1403 ق
17- مقریزی، امتاع الاسماع، جلد 1، چاپ قاهره، 1941 م.
ب: فارسی (ترجمه شده)
1- ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل ، ترجمه حسین روحانی، انتشارات اساطیر مجلدات 2 تا 5، چاپ دوم، سال 1374
2- ابن اعثم کوفی، (314 هـ.ق) الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، تصحیح و تعلیق طباطبایی مجد، انتشارات عملی فرهنگی، چاپ سوم، تهران، 1380
3- ابن خلدون، عبدالرحمن، (808 هـ.ق) ترجمة محمد پروین گنابادی، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ هشتم، تهران،ؤ 1375
4- ابن رسته، احمد اعلاق النفسیه، ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، تهران، 1380
5- ابن قبیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، (276 هـ.ق) الامامه و السیاسه، (286 هـ.ق) ترجمة سید ناصر طباطبایی، انتشارات ققنوس، چاپ اول، تهران 1380
6- ابن سعد، محمد کاتب واقدی، (230 هـ.ق) طبقات الکبری، جلد 3، ترجمه مهدوی دامغانی - انتشارات فرهنگ و اندیشه، چاپ اول، ] بی‌جا[ ، 1374
7- ابن هشام، (218 هـ.ق) سیرت رسول‌الله، ترجمه رفیع الدین محمد همدانی، تصحیح اصغر مهدوی، انتشارات خوارزمی- چاپ سوم- تهران ، 1377
8- بلعمی، تاریخ نامة طبری، مجلات 1 تا 3 ، تصحیح محمد روشن، انتشارات سروش، چاپ دوم، تهران 1380
9- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، (282 هـ.ق) اخبار الطوال، ترجمه مهد وی دامغانی، نشر نی چاپ اول، تهران، 1364
10- سید بن طاووس، (644 هـ.ق) لهوف، سید محمد صحفی، انتشارات اهل بیت، چاپ اول، قم 1370
11- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ترجمه رسولی محلاتی، جلد اول و دوم، چاپ پنجم، دفتر نشر، فرهنگ اسلامی، تهران 1380
12- طبری، محمد جریر، (310 هـ.ق) ، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، انتشارات مجلدات 5 تا 7، چاپ پنجم، تهران 1375
13- مسعودی، (345 هـ.ق) مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 1 و 2، انتشارات علمی فرهنگی- چاپ ششم تهران 1378
14- منقری، نصربن مزاحم، (212 هـ.ق) ، وقعه الصفین (پیکار صفین)، تصحیح و شرح عبدالسلام محمد هارون ، ترجمه پرویز اتابکی، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ سوم، تهران 1375
15- واقدی، محمد بن عمر، (207 هـ.ق) مغازی، ترجمه مهدوی دامغانی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، تهران 1361
16- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، (284 هـ.ق) ، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، مجلدات 1 و 2، علمی فرهنگی، چاپ هفتم، تهران 1374
17- یعقوبی، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ چهارم، تهران،1381
2- مآخذ پژوهشی
1- آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تجدید نظر و اضافات ابوالقاسم گرجی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، 1362
2- از غندی، علیرضا، نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب، انتشارات قومس، چاپ دوم، تهران 1383
3- المعلم محسن، النصب و النواصب، انتشارات دارالهادی للنشر و التوزیع، چاپ اول، بیروت 1418
4- بیات، عزیراله ، شناسائی منابع و مآخذ، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، تهران 1377
5- پیرنیا، حسن، ایران قدیم، انتشارات اساطیر، چاپ اول، تهران 1373
6- جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، انتشارات امیرکبیر، چاپ نهم، تهران، 1379
7- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا، نشر الهادی، چاپ اول، قم، 1377
8- --------- ، منابع تاریخ اسلام، قم، انتشارات انصاریان، چاپ اول، 1376
9- حسینی طهرانی، سید محمد حسنی، لمعات الحسین (ع)، انتشارات صدرا، چاپ دوم، تهران 1407 ق
10- رامیار محمد، تاریخ قرآن، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، تهران 1379
11- زرگری نژاد، تاریخ صدر اسلام، انتشارات سمت ، چاپ دوم، تهران 1378
12- رشاد و همکاران، دانشنامه امام علی (ع)، جلد 4 پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، چاپ اول، تهران 1379
13- سبحانی، جعفر، فلسفة تاریخ، موسسه مکتب الاسلام، قم، 1376
14- -------- ، فروغ ابدیت، جلد 1و 2- انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1346 ]بی چا[
15- سجادی و عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، انتشارات سمت ، چاپ اول، تهران، 1375
16- شهیدی، سید جعفر، علی از زبان علی (علی) دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، تهران 1376
17- ---------- ، بررسی قیام حسین (ع)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، تهران،1365
18- طه حسین، انقلاب بزرگ، ترجمه شهیدی و احمد آرام، انتشارات علمی، چاپ دوم، تهران 1363
19- عاملی، جعفر مرتضی، زندگی نامه سلمان فارسی، انتشارات اسلامی، ] بی جا[ ، ]بی چا[ ،1375
20- عسگری، علامه مرتضی، نقش عایشه در اسلام، انتشارات مجمع علمی اسلامی، چاپ هفتم، تهران، 1373.
21 - علیا نسب، صحابه در قرآن، انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول، قم، 1383
22- کریمی، حسین، فلسفه تاریخ، جهاد دانشگاهی صنعتی شریف، ] بی‌چا[، تهران 1361
23- مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، مجلدات 1 و 2 ، انتشارات صدرا، چاپ دهم، تهران 1378
24- ---------- ، جامعه تاریخ، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزة علمیه قم، ]بی‌چا[، ]بی‌تا[
25- مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، مجلات مختلف ، موسسه مطبوعاتی هدف، چاپ نهم، قم، 1374
26- مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، نشر نی، جلد اول، چاپ دوم، تهران، 1375
پایان نامه ی بررسی بیوگرافی خاندان ابی وقاص و نقش آنها در تاریخ اسلام. doc
