یکی از درخشانترین دوره های تاریخ فرهنگ و تمدن ایران از نظر ترویج هنرهای گوناگون، دوره ساسانی است. دوره طولانی جهانداری ساسانیان (652-224م) که خود را وارث شیوه و منشی جهانداری هخامنشیان می دانستند، از پادشاهی اردشیر اول آغاز گردیده و با ظهور اسلام و شکست یزدگرد سوم پایان گرفته است.
هنر این دوره دارای ویژگیهای درباری، رسمی و مذهبی می باشد. تاثیرات مذهب در فرهنگ و هنر از آغاز تا پایان دوره کاملاً نمایان است.
دوره ساسانی نه تنها تضمین کننده ی تداوم خلاقیتهای گذشته بوده بلکه با نوآوریهای هنری خود سهم مهمی در عرصه جهانی ایفا کرده است. جامعه و تمدن ساسانی ضمن نگاه به گذشته و بی تفاوت نبودن بر جریانهای فرهنگی روز به دلیل وسعت شاهنشاهی ساسانی که از سرحدات گرجستان و ارمنستان تا سواحل خلیج فارس و دریای عمان و از سواحل سند تا روز فرات گسترده بود، ضمن پذیرش جریانهای متفاوت فرهنگی، عناصر فرهنگی آنها را منطبق با نیازها و سنتهای ملی خود تغییر شکل و محتوا می دهد و تبدیل به محصول فرهنگی نوینی می کند.
با انقراض این شاهنشاهی، سنت هنری آن دوره پایان نمی پذیرد، بلکه خلافت بنی امیه وبنی عباس را تحت تاثیر شدید افکار و عقاید هنری خود قرار می دهد و تا نواحی دوردست اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام و امپراتوری عظیم روم شرق نیز نفوذ می کند.
در دوره ساسانی بدلیل وسعت شاهنشاهی که برگستره وسیعی از جهان قدیم فرمانروایی می کرد، شاهد تنوع فرهنگی و اقلیمی و هنرهای رایج هستیم، هنرهای همچون معماری، فلزکاری، مهرسازی، گچ بری، پارچه بافی، سکه زنی و غیره، هر یک از این هنرها به اوج شکوفایی خود رسیده بوده اند که امروزه بر آثار باقی مانده قابل مشاهده است.یکی از این هنرها که به اوج شکوفایی خود رسیده بود هنر و صنعت فلزکاری است. اشیاء فراوانی از فلزهای گوناگون همچون طلا، نقره، مفرغ و غیره ساخته شده است. این اشیاء از ظروف گرفته تازیورآلات، مسکوکات، ادوات جنگی و پیکره ها و ...
در حال حاضر بسیاری از این آثار ارزشمند در موزه های معروف جهان همچون موزه لوور، بریتانیا، ارمیتاژ، متروپولتین و همچنین مجموعه های خصوصی نگهداری می شوند.
امروزه به اشیاء ساخته شده از طلا و نقره بخصوص ظروف، مسکوکات توجه فراوانی شده است و مطالعات جامع و کاملی از جنبه های مختلف بر روی این آثار توسط پژوهشگران ایرانی و خارجی صورت گرفته که بصورت مقالات و کتابهای متعدد منتشر گردیده است.
ولی متاسفانه به اشیاء مفرغی این دوره اهمیت چندانی داده نشده است.
در دوره ساسانی اشیاء فراوانی از مفرغ* ساخته شده است که از این میان می توان به ادوات جنگی، زیورآلات ظروف، پیکره ها، قلاب کمرها و مسکوکات اشاره نمود که هر کدام از آنها دارای اهمیت و زیبایی خاص به خود می باشند.
بدلیل اینکه مطالعه و بررسی همگی آثار مفرغی این دوره، بخاطر گستردگی در این پایان‌نامه میسر نمی باشد. بنابراین در این پایان‌نامه سعی بر آن شده است که مجموعه از این آثار را که شامل ظروف، پیکره ها و مسکوکات می باشد را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و با تفکیک و معرفی آثار به تحلیل و مقایسه تطبیقی با سایر آثار این دوره پرداخته شود.
امید است مطالب این تحقیق گاهی کوچک باشد در جهت شناخت و معرفی هنر مفرغ کاری این دوره بخصوص اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام .
فهرست مطالب
مقدمه 1
فصل اول: کلیات 3
1-1 بیان مسئله 4
1-2 اهداف تحقیق 4
1-3 سوالات تحقیق 5
1-4 فرضیات تحقیق 5
1-5 روش تحقیق 5
1-6 محدودیتهای تحقیق 6
فصل دوم: تاریخ سیاسی ساسانیان 7
فصل سوم: ظروف 11
3-1 مشخصات کلی ظروف دوره ساسانی 12
3-1-1 شکل ظروف 12
3-1-2 تکنیک ساخت ظروف 15
3-1-3 تکنیک تزیینات ظروف 16
3-1-4 تزیینات ظروف و گاهنگاری آنها 17
3-2 ظروف مفرغی 23
3-2-1 بشقابها 27
3-2-2 سینی ها 37
3-2-3 کاسه ها 49
3-2-4 ابریق ها 67
3-2-5 گلدانها 71
3-3 نتیجه گیری فصل 81
فصل چهارم: پیکره ها 85
4-1 مشخصات کلی پیکره سازی دوره ساسانی 86
4-2 پیکره های مفرغی 95
4-3 نتیجه گیری فصل 142
فصل پنجم: مسکوکات 145
5-1 مشخصات کلی سکه های دوره ساسانی 146
5-2 سکه های مفرغی 158
5-3 نتیجه گیری فصل 197
فصل ششم: نتیجه گیری کلی و پیشنهادات 199
6-1 نتیجه گیری کلی 200
6-2 پیشنهادات 201
پیوست 203
منابع و مآخذ 204
چکیده انگلیسی 215
کتابنامه:
-Amiet, P. 1970. "Ofrevrerie Sassanide au Musee du Louvre," Syria 47, Paris, P. 51-52.
-Azarnaush, M. 1994. The Sassanian Manor House at Hajiabad, Iran, Monagraphy Di Mesepotamia III, Florence, Case Editrece latter.
-Bivar, A. D. H. 1969. Catalogue of the Western Asiatic Seals in the Biritish museum Stamp Seals, The Sassanian Dynasty, London: Biritish Museum.
-Curtis, V. 2001."Coins", The Splandour of Iran, Vol: I, London: Booth.Clibbron, P:737.
-Curtis, V. & J., Rogers. The Art Areachealogy of Ancient Persian, New light on the Parthian and Sassanian Empire, London – Newyork:I.B. Taurls Publishers, in association With the British institure.
-Erdmann, K. 1936. "Die Sassanidisehen, Jagdschalen : Untersuchungen Zur Entwicklungsges Chichte der iranischen Edelmetallkunst unter den Sassanin", Jahrbuch der Preusischen Kunstsammlungen, 57, P:193-232.
-Erdmann, K. 1937. Sassanidesche Kunst, Staatlich Museum Zu Berlin, Bilderhefte der Islamischen Abteilung4, Berlin: Lank wite.
-Göbl, R. 1971. Sassanian Numismatics, Kilnkhardt, Biermann, BraunXchweig.
-Graber, O. 1967. Sassanian Silver, Late Antique and Early mediaeval Arts of Luxury from Ann, Arbor, university of Michgan Museum of Art.
-Gyslen, R. 1993. "LesMonnaies", In Splendeur des Sassanides, Bruxells: Musees royauy d, Art et d, historie, P:127-130.
-Harper, P. O. 1978. The Royal Hunter, Art of the Sassanian Empir, Newyork: Asia Socity.
-Harper, P. O. 1988. "Boat – Shaped Bowls of the Sassanian Period", Iranica Antiqua 23, P:331-345.
-Harper, P. O. 1993. "Le Vaisselle en Metal", in Splendeur des Sassanids, Bruxelles: Musees royouy d Art et d Historire, P:103-106.
-Harper, P. O. 2001. "Metalwork", in The Splandour of Iran, London: Booth – clibbron, Vol: I, P:396-401.
-Harper, P. O. & P. Meyers. 1981. Silver Vessels of the Sasanian Period, Royal Imagry, Newyork: Metropolitan Museum of Art and Princeton university Press.
-Kröger, J. 1982. Sassanidischer Stuckdekor, Baghdader Farschungen Bd. 5. Maniz: Philipp Von Zabern.
-Laporte, P. & A. Jeroussalimskaja & B. Marshak & A. Nikitin & others. 1993. " Catalogue", in Splendeur des Sasanides, Bruyelles; Musees royouy d Art et d historire,
-Mahbobian, h. 1997. Art of Ancient Iran, copper and Bronze:The Hushang Mahbobian family collection, London: philip wilson.
-Louknine, V. & I, Antoni. 2003. Persian Art, London:Sirocdo.
-Muscarella, O. 1988. Bronze and Iron, Ancient Near Eastern Artifact in the Metropolitan Museum of Art, Newyork: Metropolitan Museum of Art.
-Orbeli, J. 1983. "Sasanian and early Islamic Metalwork", in A Survey of Persian, A.U. pope. London – Newyork: Oxford University Press, Vol:II, P:763-770.
-Orbeli, J. & C. V. Trever. 1935. Sasanidskii Metal, Moscow and Saintpetersburg: Acedemia.
-Parrot, A. 1953. "Acquisition et Inedits du Musee de Louvre Bronze, Iraniens, Bust de Roi Sasanides", Syria, Vol:XXX, Paris, P:1-11.
-Parrot, A. 1955. "Bronze Royal Sasanide", Syria, Vol: XXXII, Paris, P:308-309.
-Paruck, F. 1924. Sasanian Coins, Book Corportion, New Delhi, Bombay.
-Ringbom, I, L, 1938. "The Sasanian Bronze Salvers With Paridaeza Motifs", in A Survey of Persian Art, A. U. pope, Vol: XIV, London Newyork: Oxford University Press, P:3029-3038.
-Sarre, F. 1910. Dia Kunst Alten Persian, Berlin: mann.
-Sellwood, D. 1985. An Introduction of Sasanian Coins, London: Spink.
-Trever, C. 1938. "Sasanian Coinage", in A Survey of Persian, A. U. pope. Vol: II, London- Newyork: Oxford University Press, P:820-826.
-Walker, J, M. 1976. A Catalogue of the Arab- Sasanian Coins, London- Newyork : Oxford University press.
آلرام، میشائیل. 1380. 7000هزار سال هنر ایران. ترجمه فرانک بحرالعلومی، (تهران:انتشارات موزه ملی ایران).
احسانی، محمد تقی. 1382. هفت هزار سال هنر فلز کاری در ایران، (تهران: انتشارات علمی و فرهنگی).
امینی، امین. 1385. سکه‌های ساسانی، (یزد: انتشارات مولف).
براون، مایکل. 1374. « سکه‌سازی »، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، (تهران: انتشارات فروزان).
پاکزادیان، حسن. 1384. تاریخ و گاهشماری در سکه‌های ساسانی، ( تهران: انتشارات مولف)
پوپ، آرتور. 1338. شاهکارهای هنر ایران، ترجمه پرویز ناتل خانلری، چاپ اول، (تهران:بنگاه مطبوعاتی صفعلی شاه).
رحیمی، فرشته. 1380. بررسی تکنیکی و تعیین اصالت مجموعه اشیاء نقره‌ای غارقوری قلعه، پایان نامه کارشناسی ارشد، (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی منتشر نگردیده است).
ریاضی، محمد رضا. 1383. «طرحها و نقشهای دوران ساسانی 2»، نشان، شماره 5، (تهران)، ص53-51.
شراتو، امبرتو و ماریوبوسایلی. 1383. تاریخ هنر ایران( هنر پارت و ساسانی)، ترجمه یعقوب آژند، (تهران: انتشارات مولی).
شیب مان، کلاووس. 1383. تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمه فرامرز نجارسمیعی، ( تهران: پژوهشکده زبان وگویش).
کورتیس، جان. 1385. ایران باستان، ترجمه آذربصیر، (تهران: انتشارات امیرکبیر).
گانتر، آن سی وپل جت. 1383. فلز کاری ایران در دوران هخامنشی، اشکانی، ساسانی، ترجمه شهرام حیدر آبادیان، (تهران:گنجینه هنر).
گدار، آندره. 1377. هنر ایران، ترجمه دکتر بهروز حبیبی، (تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی).
گیرشمن، رمان. 1350. هنر ایران (پارت و ساسانی)، ترجمه بهرام فره‌وشی (تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب).
گیرشمن، رمان. 1381. ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، ( تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب).
لک پور، سیمین. 1375. سفید روی. (تهران: میراث فرهنگی کشور).
لوکونین، ولادیمیر. 1352. کاتالوگ شاهکارهای ساسانی در موزه ارمیتاژ، (تهران: انتشارات موزه ملی ایران).
لوکونین، ولادیمیر. 1350. تمدن ایران ساسانی، ترجمه عنایت الله رضا، (تهران: ترجمه ونشر کتاب)
مرادی، یوسف. 1382. « سرستونهای نویافته ساسانی در کرمانشاه، بازشناسی اسب سوار ایران بزرگ طاق بستان و ایزدان سرستونهای ساسانی»، تاریخ وباستان شناسی، ش35، ص35-34.
مقدم، محمد. 1380. جستار درباره مهر و ناهید، (تهران: انتشارات هیرمند).
موزه ملی ایران، 1385. کاتالوگ گچبری در آرایه‌ها و تزئینات معماری دوران اشکانی، ساسانی، (تهران: انتشارات موزه ملی ایران).
هارپر، پرودنس. 1379. « سیمینه‌های درباری ساسانیان»، اوجهای درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبداللهی و رویین پاکباز، (تهران : انتشارات آگاه).
هرمان، جورجینا، 1373. تجدید حیات هنر و تمدن ایران باستان، ترجمه مهرداد وحدتی، (تهران: مرکز نشر دانشگاهی).
یارشاطر، احسان. 1348. تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، ترجمه حسن انوشه، ج دوم، (تهران: انتشارات امیرکبیر).
ویلسن، کریستی 1317. تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله فریاد، (تهران: چاپخانه بروخیم).
فهرست جدول ها
3-1-1 جدول جنبه نمادین برخی از نقوش ظروف فلزی دوره ساسانی 18
3-1-2 جدول طبقه بندی و گاهنگاری ظروف فلزی دوره ساسانی 22
3-2-1 جدول مشخصات ظروف مفرغی مورد مطالعه 80
4-2-1 جدول مشخصات پیکره های مفرغی مورد مطالعه 141
5-2-1 جدول مشخصات سکه های مفرغی مورد مطالعه 194
5-2-2 جدول تاجهای پادشاهان ساسانی بر روی سکه ها 196
فهرست شکلها
3-2-2-1-1 شکل کاخ بازسازی شده از روی تصویر سینی مفرغی 39
3-2-2-1-2 شکل سینی مفرغی کاخ 40
3-2-2-2-1 شکل سینی مفرغی با نقوش انسانی 43
4-2-2-3-1 شکل سینی مفرغی با نقوش گیاهی 47
3-2-4-1-1 شکل ابریق مفرغی 69
4-1-1 شکل نیم ستون با نیم تنه گچی 91
4-2-1-1 شکل تاج پادشاهان ساسانی 98
4-2-1-3-1 شکل تاج پیروز اول 105
4-2-1-4-1 شکل تاج یزدگرد دوم و بلاش بر روی سکه ها 107
5-2-1-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های اردشیر اول 160
5-2-2-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور اول 164
5-2-3-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های بهرام اول 167
5-2-5-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های نرسی 170
5-2-6-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های هرمز دوم 172
5-2-7-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور دوم 174
5-2-8-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور سوم 177
5-2-9-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های بهرام چهارم 179
5-2-10-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های یزدگرد اول 181
5-2-11-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های پیروز 183
5-2-12-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های قباد اول 185
5-2-13-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های خسرو اول 187
5-2-14-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های خسرو دوم 189
5-2-15-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های یزدگرد سوم 193
بررسی مجموعه اشیاء برنزی دوره ساسانی (ظروف،پیکره ها،مسکوکات)
