چکیده:
بطور کلی همه چیز در حال تغییر است و این تغییرات در اشکال مختلف اقتصادی، اجمتاعی، سیاسی و فنی به ناچار بر سازمان های مختلف از جمله سازمان ترویج تاثیر گذارده است و بر آن فشار وارد می آورد تا متحول گردد. علاوه بر آن، مزرعه داری و کشاورزی در روستاها با تغییرات شتابانی روبرو است، که به نوبه خود بر ترویج کشاورزی اثر می گذارد زیرا ترویج با جمعیت متنوع و نامتجانس تری روبرو خواهد بود. بنابراین، ترویج کشاورزی روندهای متنوعی را در دنیای متحول در پیش خواهد گرفت. هدف از این نوشته ترسیم روندهای ترویج کشاورزی و تبیین و تدوین آنها با کمک نظریه مدیریت تحول سازمانی است. به منظور ترسیم روندهای مذکور ارکان اساسی ترویج مورد توجه قرار گرفته است که عبارتند از: اهداف، سازماندهی، روش ها، گروه های ارباب رجوع و تمهیدات ترویج کشاورزی. لذا در آینده هر یک از ارکان پنج گانه مذکور تحولاتی را تجربه خواهند کرد. برای پایداری و پویایی مدیریت ترویج کشاورزی برای رویارویی با روندهای تغییر کشور لازم است مدیریت تحول سازمان ترویج با تاکید بر توسعه سازمانی تدوین و طراحی گردد تا بتواند همگام با تحولات عناصر و نظام ترویج، موجبات پیشرفت سازمان ترویج کشاورزی را فراهم نماید. از طرفی، مدیریت تحول شامل استراتژی های گونانگون سازمانی، فناوری، وظیفه ای و رفتاری است که به طور عمده، سازماندهی ترویج در استراتژی ساختاری، اهداف، روش ها و گروه های هدف در استراتژی رفتاری و تمهیدات ترویج در استراتژی تکنولوژیکی مدیریت تحول تبلور می یابد. برای تحقق هر یک از استراتژی های مورد نظر راهکارهایی در نظر گرفته شده که به طور مبسوط ارائه شده است. این مقاله فرصتی را برای مدیران سازمان ترویج فراهم می آورد تا سازمان را برای مواجهه با تغییرات مهیا سازند.
واژه های کلیدی : مدیریت تحول، سازمان، ترویج کشاورزی، روندهای تغییر، پویایی مدیریت ترویج.
مقدمه :
تکنولوژی، علم، کشاورزی، دولت ها و به طور کلی همه چیز در حال تغییر است. این تغییرات در اشکال مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فنی به ناچار بر موسسات ترویجی نیز تاثیر گذاشته و بر آنها فشار وارد می آورند تا متحول گردند (Rivera, 1997)، علاوه بر آن، مزرعه داری و کشاورزی در روستاها نیز دچار تغییرات شتابانی گردیده اند، که این نیز به نوبه خود بر ترویج کشاورزی تاثیر می گذارد زیرا که ترویج با جمعیت متنوع و نامتجانس تری روبرو است. همزمان که به سوی آینده حرکت می کنیم، مزارع، روستائیان و مروجان نیز باید برای رشد و ترقی و بقا، در فرایند کار، تلاش بیشتری را از خود نشان دهند. کشوری که بتواند سریع تر و موثرتر تولید کنندگان را به فناوری های کم هزینه و مهارت های مفید مجهز سازد، بیشتر به طرف موفقیت و پیروزی گام بر می دارد. بدین منظور، عواملی نظیر وجود ارتباطات مناسب، موثر بودن هزینه ها و کارایی بیشتر، مسئولیت پذیری، پاسخگویی ترویج کشاورزی به شکل استراتژیک اهمیت پیدا می کنند. برای کسب چنین موقعیتی، مدل های پیشین ترویج به دلیل یک طرفه بودن و تمرکز گرایی شدید باید کنار گذاشته شوند، همچنین نظام های و رهیافت هایی نظیر نظام آموزش و دیدار که سعی در افزایش تولید دارند، از لحاظ مفید بودن و کارایی در حال حاضر چندان موفق نمی باشند و لذا به نعمق در معضلات پیش روی ترویج در قالبی سیستماتیک نیاز بیشتری می باشد (شاه ولی و یوسفی نژاد، 1379).
پرسش هایی که در اینجا مطرح می شود این است که ترویج باید چگونه باشد؟ چه فعالیتی را باید سرلوحه کار خود قرار دهد؟ و چگونه باید عمل نماید؟
مقاله حاضر به هدف پاسخگویی به این پرسش ها و تبیین نظام ترویج کشاورزی کشور با توجه به نظریه مدیریت تحول سازمانی که یکی از شیوه های نوین مدیریتی در جهان امروز است، نگارش شده است.
این مقاله در سه بخش تدوین شده است که؛ در بخش نخست روندهای ترویج در قرن بیست و یکم ترسیم شده اند، در بخش دوم، نظریه مدیریت توسعه سازمانی تشریح شده است و در بخش سوم نحوه بکارگیری نظریه مدیریت تحول سازمانی برای تحقق روندهای ترسیم شده ترویج در بخش اول مورد توجه قرار خواهد گرفت. برای ترسیم روندهای ترویج کشاورزی از سه افق: نگاه عمیق به درون سازمان، نگاهی وسیع به اطراف سازمان و نگاهی طولانی به آینده استفاده شده است. برای این منظور، در بدو امر شناسایی عناصر و ارکان اصلی ترویج ضروری می نماید، چرا که شناخت کامل ارکان ترویج به ترسیم روندهای آتی ترویج و در نتیجه تبیین موقعیت های متحول آن مفید خواهد بود. لذا، ابتدا ارکان اصلی ترویج و آموزش کشاورزی مورد بررسی قرار می گیرند.
ارکان اصلی نظام ترویج کشاورزی :
مطالعات گسترده نظام های ترویجی نشان داده است، در هر نظام ترویج کشاورزی ارکانی اساسی وجود دارند که شکل زیر فرایند و روابط بین آنها را به شکل سیستماتیک نشان می دهد (Roling , 1982)
مدل 1- ارکان اصلی نظام ترویج کشاورزی
اهداف ترویج کشاورزی :
ترویج چه اهدافی را باید در پیش بگیرد تا بتواند در پویایی توسعه کشاورزی موثر باشد؟
مطالعات گسترده ترویجی نشان می دهد، افزایش تولیدات کشاورزی در کشورای توسعه یافته، به عنوان اساسی ترین هدف سازمان های ترویج انتخاب شده است. پس از جنگ جهانی دوم نیز ایجاد سازمان های ترویج کشاورزی در کشورهای در حال توسعه در قالب الگوی سنتی ترویج گسترده یافت، «انتقال دانش و فناوری جهت افزایش تولید محصولات کشاورزی» هدف این گونه سازمان های ترویجی قرار گرفت. با وجود اینکه اهداف ترویج به مرور با جزئیات و دقت بیشتری بیان شده، اما تا زمانی که انگاره تعادل دیدگاه غالب توسعه را تشکیل می داد، در اهداف ترویج نیز تغییر بنیادینی انجام نگرفت (کرمی و کلانتری، 1375).
گروه های هدف ترویج کشاورزی :
انتظار می رود که سازمان های ترویج کشاورزی در کشورهای جهان سوم نیازهای تمام گروهای کشاورزی را برآورده کنند. علاوه بر آن، نیاز به فراهم آوردن یک پایگاه وسیع و محکم برای توسعه کشاورزی در بسیاری از کشورهای جهان سوم مستلزم تخصیص مجدد منابع ترویج و گسترش طیف برنامه های آموزشی می باشد به طوری که بتواند به طور عادلانه فناوری مناسب و مهارت های فنی و مدیریتی لازم را به تمام کشاورزان از هر گروه برساند (زمانی پور، 1379). در همین رابطه، ترویج با یک مشکل دیرینه روبه روستو آن، خدمت رسانی به توده وسیعی از مخاطبین ناهمگون است. کشاورزان مخاطب ترویج، عملکرد متفاوتی دارند و گروه های دیرپذیران، زودپذیران، نوآوران، و رهبران را شامل می شود. این تلاش های توسعه کشاورزی انجام شده غالباً به افزایش اختلاف بین این گروه ها دامن می زند. اگر هدف، تولید مواد غذایی برای کشور یا صادرات باشد، این راهبرد مشکلی ایجاد نمی کند. اما اگر سایر اهداف نظیر افزایش درآمد برای گروهی از تولید کنندگان کشاورزی باشد، در این صورت استراتژی سنتی ترویج یعنی انتقال دانش و فن آوری کفایت نمی کند، زیرا بیشتر مدیران و مروجین ترویج بر اساس نظریه رسانش نوآوری تربیت شده اند و عقیده دارند که کشاورزی بزرگ برای پیام های ترویجی مناسب تر می باشند. امروزه، تلاش برای تحقق این استراتژی بی معنا است. در عمل نوآوری ها در بین گروهی از افراد نشر می یابد که در دسترسی به امکانات شبیه هم باشند. بحث راجع به گروه های هدف بدو توجه به نیازهای مختلف آنها در راستای توسعه کشاورزی ناکافی است . (Roling , 1982).
تمهیدات ترویج کشاورزی :
تمهیدات شامل اطلاعات، کالا و خدمات می باشد. غالباً ترویج به ارائه مشاوره، توصیه ها و آموزش محدود می شود. به عبارت دیگر، در ارتباطات ترویجی توزیع کالا و خدمات به دیگر ادارات و به شرکت های تجاری واگار شده است.
روش های ترویجی در ترویج کشاورزی :
واحد ارتباطات ترویج می بایست در تهیه و تولید وسایل کمک آموزشی، انتشارات ترویج و سایر مواد ارتباط جمعی کمک کند که به نوبه خود این وسایل در افزایش تاثیر کارایی مروجان در امر آموزش بسیار مفید و موثر است. توسعه دادن و تقویت کردن واحدهای ارتباط جمعی ترویج در سطوح ملی و استانی باید به عنوان جزء اصلی سیستم ترویج کشاورزی مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.
سازماندهی ترویج کشاورزی :
خط مشی مناسب ترویج باید پاسخگوی تمام گروه های کشاورزی بوده و تمام سازمان های خصوصی و عمومی و موسسات غیر دولتی را در جهت نیل به اهداف توسعه کشاورزی ملی تشویق و ترغیب نماید. با دنبال کردن یک خط مشی مناسب و همه جانبه، کشورها می توانند انتظار داشته باشند که سیستم ترویج با افزایش بهره وری کشاورزی و بالا بردن سطح درآمد کشاورزان و اصلاح کیفیت زندگی اکثریت خانواده های کشاورزی روستایی کمک کند و به هدف رشد عمومی همراه با برابری برسد. به علاوه، دنبال کردن چنین خط مشی هایی باید البته با صیانت و نگهداری منابع طبیعی به منظور ایجاد توسعه پایدار کشاورزی و تقویت امنیت غذایی نیز کمک کند.
لذا سازمان ترویج نیازمند توجه به موارد ذیل است :
1- قادر به شناسایی گروه های هدف همگن مناسب باشد.
2- قادر به ارزیابی درست نیازمندی ها و ظرفیت های گروه هدف باشد.
3- اجازه مشارکت و یا کنترل به گروه های هدف محلی دهد .
4- قادر به کمک به گروه های هدف برای توسعه سازمانی اجتماعات محلی باشد.
5- قادر به اتخاذ تصمیم سریع تحت شرایط عدم وجود دستورات هماهنگ در مورد عناصر نظام کاربرد دانش کشاورزی باشد.
6- به منبعی از ظرفیت های مناسب حل مساله دسترسی داشته باشد تا بتواند بر انواع مختلفی از مشکلات بزرگ فائق آید.
7- قادر به رسیدگی گروه های هدف فراموش شده (مانند زنان روستایی) باشد.
قسمت نخست : ترسیم روندهای ترویج کشاورزی در قرن بیست و یکم :
به منظور ترسیم روندهای ترویج کشاورزی در آینده می بایست سه کار صورت بگیرد؛
الف) نگاهی عمیق به درون ترویج کشاورزی در داخل کشور.
ب) نگاهی گسترده به اطراف و پیرامون ترویج در کشور و جهان.
ج) نگاهی طولانی به آینده که تلفیقی از نگاه درون و برون سازمان است. در ذیل موارد مذکور به طور مبسوط آورده شده است.
الف) نگاهی جستجو گر به درون :
در ترسیم آینده نگری در ترویج و آموزش کشاورزی می بایست نگاهی جستجوگر به درون سازمان ترویج داشته باشیم. در نگاهی جستجوگر به درون سازمان مروری بر ساختار و وضعیت قانونی، روش های ترویجی، گروه های ارباب رجوع و دارایی سازمان، شامل منابع انسانی، امکانات و تجهیزات، فضا و سرمایه می باشد.
اهداف ترویج کشور :
برای دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور وجود عامل عدیده ای ضروری به نظر می رسد که اساتید و صاحب نظران، نیل به کشاورزی پیشرفته و پایدار را در کشورمان محور توسعه تشخیص داده اند و لازمه رسیدن به این مهم در وهله نخست ارتقاء سطح آگاهی و تفکر فعالان بخش کشاورزی با تکیه بر یافته های جدید و استفاده از روش های موثر و متنوع آموزشی است. در این راستا ترویج به عنوان فرآیندی آموزشی ارتباطی و عامل بسط و گسترش نوآوری ها و دستاوردهای جدید علمی جایگاه ویژه و ارزنده ای را دارا می باشد. از آنجایی که توسعه منابع انسانی بدون دخالت و مشارکت مردمی امری نا ممکن و محال به نظر می رسد حوزه ترویج و نظام بهره برداری نیز به نوبه خود و همسو با سیاست ها و اهداف وزارتی (حفظ منابع طبیعی و توسعه کشاورزی پایدار، خودکفایی در زمینه محصولات کشاورزی، افزایش بهره وری و ....) حرکت می کند.
گروه هدف ترویج کشاورزی کشور :
در طی سالیان متمادی گروه هدف ترویج کشاورزی متنوع و متغیر بوده است که از کشاورزان پیشرو تا گروه های همگن از کشاورزان این طیف گسترده می باشند. علاوه بر موارد مذکور در اینجا به دو مقوله؛ تخصیص وقت به گروه های مختلف ارباب رجوع و توجه به مقوله جنس پرداخته می شود.
تخصیص وقت به گروه های مختلف ارباب رجوع :
بعضی اوقات سیستم های ترویج کشاورزی مورد انتقال قرار می گیرند، به علت اینکه تمرکز اصلی کار خود را برای برآوردن نیازهای کشاورزان تجاری که منابع زیادی هم در اختیار دارند، قرار می دهند و این کار به قیمت نادیده گرفتن نیازهای تعداد کثیری از کشاورزان معیشتی با منابع ضعیف تمام می شود. کشاورزان معیشتی، زنان و کشاورزان جوان و تولیدکنددگان فاقد زمین کمتر از 34 درصد تمام منابع ترویجی را دریافت می کنند لذا ترویج باید به فراموش شدگان نیز توجه نماید (Roling , 1982).
توجه به زنان در برنامه های ترویجی :
بخش ترویج کشور همچنین باید تلاش نماید تا زمینه لازم را برای برنامه ریزی، گسترش، سازماندهی و هماهنگی فعالیت های جهاد کشاورزی در خصوص زنان تولید کننده و بهره بردار روستایی فراهم آورد که اعم وظایف آن شامل :
1- ارتقاء منزلت اجتماعی زنان روستایی و تبیین جایگاه آنان در خانواده و جامعه ؛
2- توانمند ساختن زنان روستایی جهت بالا بردن سطح زندگی خانوار، کاهش فقر و رفع محرومیت از آنان ؛
3- مشارک دادن زنان روستایی در مسایل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی؛
4- ارتقاء سطح بینش و دانش زنان روستایی و آگاه تر ساختن آنان در زمینه مسایل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ؛
5- تغییر نگرش مردم نسبت ه جایگاه زنان روستایی در توسعه کشور.
سازماندهی ترویج کشاورزی کشور :
بعد سازمادهی ترویج کشاورزی یکی از گسترده ترین ابعاد نرویج است که موارد مختلف و متنوعی را در برمیگیرد. از مهم ترین زمینه های بعد سازماندهی می توان به وضعیت قانونی ترویج کشاورزی کشور، مشارکت کشاورزان در برنامه های ترویجی و منابع انسانی در ترویج و آموزش کشاورزی کشور اشاره کرد.
وضعیت قانونی ترویج کشاورزی کشور :
ترویج کشاورزی در کشور، وابسته به وزارتخانه جهاد کشاورزی می باشد. بسیاری از سازمان های ترویج کشاورزی تعداد زیادی از کارکنان حرفه ای ترویج یا کارکنان فنی را در اختیار ندارند و انتقال تکنولوژی تنها یکی از اهداف عمده است و هدف هایی نظیر عرضه نهاده های کشاورزی، اعتبارات و خدمات بازاریابی را نیز در دستور کار خود دارد. رهیافت ترویج که در کشور امروزه انجام می گیرد، رهیانت متعارف ترویج می باشد. (زمانی پور، 1373).
مشارکت کشاورزان در برنامه های ترویجی :
شرکت ارباب رجوع در برنامه ریزی و توسعه فعالیت های ترویجی در اغلب سازمان های ترویج یک کار معمول و متداول نیست. به طور کلی، فقط 40 درصد سازمان های ترویج در سطح جهان شرکت رسمی ارباب رجوع را در فرایند برنامه ریزی خود دارند و بعضی از همین تعداد هم به صورت منظم در فرایند برنامه ریزی در تمام سطوح اداری شرکت نمی کنند. نظام ترویج کشور ما وضعیت اداری از بالا به پایین دارد و نیازمند باز خورد منظم تر ارباب رجوع خود بوده تا بتواند پیوسته برنامه های خود را در رابطه با نیازهای اکثریت گروه های کشاورز و خانواده های روستایی کشور خود نگهدارد. این ارگان باید به جلب مشارکت روستاییان و نیروهای داوطلب بسیجی پرداخته و با انجام فعالیت هایی که در ذیل می آید در جهت انجام وظایف و مسئولیت های محوله از طریق دفتر برنامه ریزی و توسعه تشکل های بخش کشاورزی (یکی از دفاتر معاونت ترویج و نظام بهره برداری) گام بردارد که اهم وظایف این بخش به شرح زیر می باشد :
1- زمینه یابی، مطالعه، شناسایی و معرفی الگوهای سنتی و جدید مشارکتی؛
2- توسعه شیوه های مشارکت مردمی موفق در سطح کشور ؛
3- انجام فعالیت ها و طرح های مشارکت پذیر در حوزه وظایف و عملکرد وزارتخانه؛
4- تلاش در جهت گسترش عمران اجتماعی و استفاده از نیرو و توان مردم در اجرای طرح ها؛
5- اجرای طرح بسیج سازندگی به منظور پر کردن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان در زمینه های مختلف اعم از منابع طبیعی، آبخیزداری، اموردام، زراعت، باغبانی، دامپزشکی، ترویج، صنایع روستایی، آب و خاک ؛
6- زمینه یابی، شکل و حمایت از گروه های سازندگی و نیروهای داوطلب مردمی و رهبران محلی؛
7- زمینه یابی، تشکیل و حمایت از تعاونی های روستایی در زمینه های مختلف اعم از امور دام، منابع طبیعی، جنگداریی، صنایع تولیدی روستایی و ....
منابع انسانی برای ترویج :
بدون وجود کارکنان تعلیم یافته و به تعداد کافی، ترویج محدودیت جدی در توانایی خود برای برنامه ریزی و اجرای موثر برنامه های آموزشی و فعالیت های مربوط به انتقال تکنولوژی خواهد داشت. اغلب مروجان در کشورهای در حال توسعه (40 درصد) دارای تحصیلات زیر دیپلم می باشند و کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست و بسیاری از مروجان کشاورزی کشور تحصیلات دانشگاهی ندارند و فاقد مهارت های حرفه ای لازم می باشند. لذا ترویج و نظام بهره برداری در راستای تامین نیروی انسانی مورد نیاز خود باید به شرح زیر عمل نماید:
1- جذب و بکارگیری فارغ التحصیلان دانشگاهی (مشمول) در رشته های کشاورزی، دامی، جنگل و مرتع به عنوان سرباز سازندگی پس از گذارندن آموزش های نظامی، تخصصی و توجیهی و اعزام آنان به مراکز ترویج و خدمات جهاد کشاورزی در دهستان ها؛
2- شناسایی، تربیت و انتخاب کشاورزان و دامداران پیشرو به عنوان مددکاران ترویج در روستاهای حوزه مراکز ترویجی دهستان ها؛
3- تشخیص نیازهای آموزشی ضمن خدمت و اعلام نیاز و پی گیری برگزاری دوره های آموزشی و تخصصی و عمومی کارکنان؛
4- تهیه و توزیع کتاب ونشریات و مجلات تخصصی و ارسال به مراکز ترویجی و کارشناسان.
روش های ترویجی در ترویج کشاورزی کشور :
یکی از مسائلی که پیوسته مورد توجه برنامه ریزان ترویج می باشد، عبارت از چگونگی ترکب وقت و فعالیت هایی است که باید به اجرای روش های آموزش فردی، گروهی و انبوهی ترویجی اختصاص یابد. روش آموزش انبوهی می تواند به منظور آگاه کردن کشاوران از تکنولوژی جدید و همچنین ارتباط سریع و کارآمد برای رسانیدن نوع خاصی از اطلاعات به کشاورزان مورد استفاده قرار گیرد. روش های گروهی وسیله موثری برای آموزش کشاورزی درباره تکنولوژی های ویژه و فعالیت های مدیریتی می باشد. آموزش انفرادی و ارائه کمک و توسعه به کشاورزان در خلال ملاقات های فردی گاهی اوقات برای آزمون تکنیک های جدید و یا عملیات ویژه در فرایند پذیرش ضروری به نظر می رسد (زمانی پور، 1379). تفکرات ذیل بایذ بر نحوه انتقال پیام و ارتباطات در ترویج و نظام های بهره برداری حاکم شود:
1- پذیرندگان اولیه می توانند به عنوان الگو برای سایر کشاورزان که تحت شرایط مشابه عمل می کنند، مورد استفاده قرار گیرند و این کار یا از طریق انتشار طبیعی ایده ها و تکنولوژی در میان کشاورزان و یا از راه فعالیت های رگوهی ترویج به انجام می رسد ؛
2- اتکاء به ایده انتشار طبیعی تکنولوژی از کشاورزان تجاری به کشاورزان معیشتی با منابع محدود می تواند تاثیر کمی بر مشکلات وسیع انسانی و توسعه روستایی که فراروی کشورهای در حال توسعه است، داشته باشد؛
3- متناسب با شرایط و امکانات موجود می بایست برنامه ها و روش های ترویجی و مشارکتی متنوعی را مورد استفاده قرار داد که آموزش های بلند مدت فنی حرفه ای، دوره های ترویجی کوتاه مدت، بازدیدهای آموزشی، مطالعات ترویجی، چاپ نشریات و فصلنامه های آموزشی ترویجی، تشکیل گروه های سازندگی و سازماندهی نیروهای مردمی، بسیج جوانان در سازندگی، احداث مزارع و باغات نمایشی و تحقیقی ترویجی و تشکیل و تجهیز تعاونی های تولید روستایی و نظارت بر فعالیت آنها از مهم ترین این روش ها می باشد؛
4- اتخاذ شیوه های مناسب ترویجی به منظور اصلاح بینش و افزایش توانایی های بهره برداران ضروری است.
بعد تمهیدات در کشاورزی کشور :
در بعد تمهیدات ترویج کشاورزی نیز فعالیت های گسترده ای در حال حاضر در ترویج کشاورزی کشور صورت می پذیرد و ترویج کشاورزی در کشور ماموریت دارد تا نسبت به برنامه ریزی برای تولید مواد آموزشی و رسانه ای اقدامات لازم را به عمل آورد. برای این منظور برگزاری سالانه جشنواره روستا از سوی این موسسه اجرا می شود که وظایف آن عبارتند از :
تهیه فصلنامه های ترویجی و آموزشی، تهیه فیلم های آموزشی اعم از تصویربرداری، مونتاژ، صداگذاری و میکس، برگزاری جشنواره های روستایی و استانی، تهیه عکس های آموزشی و ترویجی و اسلاید، تهیه وسترهای آموزشی و ترویجی، تشکیل گروههای نمایشی، تهیه برنامه های رادیویی، تهیه فیلم های تلویزیونی آموزشی ترویجی و اجرای مدرسه رادیویی در یک جمع بندی از نگاهی به درون می توان اهم ویژگی های عناصر اساسی ترویج کشاورزی کشور را در جدول (1) خلاصه نمود.
جدول 1- ارکان ترویج کشاورزی و وضعیت آنها در کشور :
عناصر اصلی ترویج کشاورزی وضعیت در نگاه جستجوگر به درون
بعد اهداف ترویج کشاورزی - افزایش سطح درک و فهم و توان مردم به منظور عمق و تفکر نسبت به مسایل خویش و یافتن راهکارهای اساسی جهت این مسایل همیشه مطرح بوده است.
- حفظ منابع طبیعی
- توسعه کشاورزی پایدار
- خودکفایی در زمینه محصولات کشاورزی
- افزایش بهره وری در فعالیت های کشاورزی
بعد گروه هدف ترویج کشاورزی - توجه به کشاورزان یشرو و بزرگ مالک
- توجه پراکنده به کشاورزان معیشتی
- توجه محدود و پراکنده به زنان و جوانان روستایی
بعد سازماندهی ترویج کشاورزی - تشکیلات در حد معاونت ترویج در وزارت جهاد کشاورزی
- سازماندهی متمرکز و از بالا به پایین
- استفاده محدود از مشارکت کشاورزان و بهره بردارن در برنامه های ترویجی
- جلب پراکنده مشارکت روستاییان و نیروهای داوطلب بسیجی در برنامه های ترویجی
بعد روش های ترویجی - تاکید زیاد به آموزش یک طرفه
- یک سویه بودن فرآیند ارتباطی و اطلاعاتی ترویج
- استفاده از روش های سنتی آموزشی (سخنرانی، بازدید و.....)
- اتکاء به ایده انتشار طبیعی تکنولوژی
بعد تمهیدات ترویج کشاورزی تهیه وسایل سمعی و بصری مناسب با مناطق مختلف کشور نظیر، فصلنامه های ترویجی، عکس، فیلم، پوستر و اجرای مدارس رادیویی.
(منبع: یافته های حاصل از تحقیق، 1385) .
ب) نگاهی وسیع به اطراف :
در ترسیم آینده ترویج و آموزش کشاورزی نگاهی وسیع به اطراف نیز باید داشته باشیم. نگاهی وسیع به اطراف شامل شناخت محیط، روابط سلزمان با ارباب رجوع و افزایش آگاهی نسبت به عواملی است که به نوعی می توانند بر سازمان تاثیر گذارند و بالعکس.
تحولات و تغییرات مختلف و متنوعی در سطح بین الملل در حال وقوع است که این تحولات بی شک ترویج و آموزش کشاورزی را نیز با تحولات گسترده ای مواجه ساخته است. این تحولات موجب تغییراتی در عناصر اساسی ترویج و آموزش کشاورزی بوده است که در ذیل به مهم ترین آنها و نحوه تاثیرگذاری آنها اشاره می گردد.
1.بحران مبانی تئوریکی ترویج کشاورزی و تاثیر آن بر عناصر :
یکی از مشکلات عدیده ترویج کشاورزی در جهان، عدم وجود مبنای تئوریکی پویا و ساختارمند مططاق با اصول علمی در ترویج کشاورزی است. اغلب مکتب فکری و مبانی تئوریکی ترویج کشاورزی ضعیف بوده و همین امر باعث شده است تا ترویج همه چیز باشد و هیچ نباشد. گاهی اوقات برای یک متخصص ترویج کشاورزی این سوال مطرح می شود که آیا فعالیتی که انجام می دهم، ترویجی است؟ و شاید بسیاری از فعالیت های صورت گرفته ترویجی نباشد که از مهم ترین دلایل این چندگانگی و پراکندگی و سردرگمی به مبنای تئوریکی ترویج و آموزش کشاورزی بر می گردد. لیکن امروزه یکی از مشکلات ترویج این است که هنوز یک مبنای تئوریکی، شرح وظایف، اهداف و .... مختص به خود ندارد و اغلب فعالیت های آن بر اساس سلایق افراد است تا مبنای فکری و تئوریکی. لذا، مبانی تئوری و مدل های جدیدی مورد نیاز است تا فعالیت های ترویجی و مشاوره ای را توجیه کند. به همین دلیل، اغلب در موارد عدم تحقق اهداف سازمان ها و ارگان هایی که به نحوی با ترویج ارتباط دارند، نوک پیکان حمله متوجه ترویج می شود. بحران مبانی تئوریکی ترویج موجب شده است تا ترویج در سطح بین المللی بدنبال بدیل ها و تبیین مبانی تئوریکی خود باشد و اصطلاحاً برای خود اصل و نسب تعریف نماید. بی شک، تبیین یک مبنای مستحکم تئوریکی تمامی اجزا و عناصر ترویج را دستخوش تغییر خواهد نمود. چرا که تغییر در مبانی تئوریکی ترویج (تئوری تروج) موجب تغییر در اهداف شده و تغییر در اهداف موجبات تغییر در گروه هدف، روش های ترویجی، سازماندهی ترویج و نهایتاً تمهیدات آن خواهد شد.
2.مشکلات و معضلات زیست محیطی و تاثیر آن بر ترویج کشاورزی :
جهان امروز با بحران های زیست محیطی فراوانی از جمله آلودگی های منابع آبی و خاکی، تخریب جنگل ها و مراتع، سوراخ شدن لایه ازن، گرم شدن تدریجی زمین و .... روبه رو شده است. لازمه کاهش و یا تعدیل بحران های زیست محیطی توجه به مقوله پایداری و توسعه پایدار است. در سال های اخیر، این مهم بر عهده ترویج و آموزش کشاورزی گذاشته شده است تا در جهت مشاوره و آموزش بهره برداران و کشاورزان در راستای پایداری و استفاده بهینه از منابع طبیعی گام بردارد. از طرفی سالانه میلیون ها نفر به جمعیت جهان افزوده می شود و بحران های تغذیه و امنیت غذایی بشر را در استفاده بی رویه و هر چه بیشتر از منابع طبیعی ترغیب می کند. لیکن در این برهه، ترویج با سرگردانی در این طیف دچار گشته است (Farrington , 1994). با توجه به بحران های محیطی حفظ منابع طبیعی و زیست بوم ها به عنوان یکی از اهداف و ماموریت های ترویج بدل شده است و در ترویج بین المللی مسائل محیطی و بوم زیست ها به عنوان سرلوحه امور قرار گرفته است. بنابراین مهم ترین تاثیری که بحران های ریست محیطی بر ترویج کشاورزی داشته اند همانا تاثیر بر اهداف آن بوده است. بی شک تاثیر گذاری بر اهداف، موجب تغییر و تحول در سایر عناصر ترویج کشاورزی خواهد شد که سازمندهی ترویج، گروه های هدف، تمهیدات ترویج و نهایتاً روش های ترویجی از آن جمله اند.
3.بحران مشروعیت ترویج و تاثیر آن بر عناصر اصلی :
در زمان های گذشته به علت کمبود منابع اطلاعاتی و فن آوری های ارتباطی اطلاعاتی، یکی از مهم ترین منابع اطلاعاتی کشاورزان برای کشاورزان و بهره برداران، مروجان و به عبارتی ترویج و آموزش کشاورزی بود. در عصر حاضر که آن را عصر اطلاعات و ارتباطات می نامند با وجود منابع گسترده ارتباطی و اطلاعاتی نقش ترویج کمرنگ تر گشته و مطالعات نشان می دهد که کشاورزان و بهرهبداران کشاورزی گرایش منفی نسبت به فعالیت های و خدمات ترویجی پیدا نموده اند و ترویج به عنوان یک منبع اطلاعاتی کشاورز معتبر در بین کشاورزان و بهره برداران، جایگاه خود را از دست داده است. لذا بسیاری از برنامه ریزان و سیاستگذاران و حتی کشاورزان، وجود ترویج کشاورزی و حیات آنرا فاقد مشروعیت دانسته و ضروری نمی دانند. (Farrington , 1994). با این مقدمه اکنون دیگر ترویج درحال افول و ناپدید شدن است. برای نجات از افول حاضر، ترویجدر سطح بین المللی بدنبال کسب جایگاه و منزلتی دوباره است و برای این منظور پیوستن به فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی عصر حاضر را پیشه خود ساخته است و در صدد است مشروعیت از دست رفته را باز یابد. بی شک جهت گیری ترویج به سمت ارتاطات و فن آوری اطلاعات، موجب تغییرات شگرفی در ارکان آن خواهد شد. مهم ترین عناصر از ترویج که در این جریان متاثر خواهند شد؛ روش های ترویجی و تمهیدات ترویج کشاورزی است.
4.تنگنامه های اقتصادی مالی ترویج و تاثیر آن بر عناصر اصلی :
امروزه بحث از جهانی شدن و جهانی اندیشی در تمامی جوانب زندگی بشری و ابعاد گسترده ای نظیر پیوستن به تجارب جهانی (گات) و یا نپیوستن به آن به موضوعی متداول تبدیل شده است. جهانی شدن و پیوستن به اقتصاد و تجارب باز، ترویج کشاورزی را دچار چالش های فراوانی نموده است که از مهم ترین آنها بحران مالی و اقتصادی ترویج کشاورزی است. در تجارت جهانی حمایت های مراکز دولتی از ترویج به خصوص ترویج دولتی کاهش می یابد، چا که محیط یک محیط رقابتی استو لذا، کاهش حمایت های مالی دولت از کشاورزی و ترویج کشاورزی بالاخص، موجبات بروز مشکلات عدیده ای را باعث می شود. در تجارت آزاد ترویج خصوصی جایگزین ترویج عمومی (دولتی) می شود و همین امر موجب خواهد شد که حمایت دولت از تحقیات و ترویج کشاورزی از ترویج دولتی به ترویج خصوصی گسیل یابد و بحران اقتصادی و مالی را در ترویج پدید آورد (Farrington , 1994). در گرایش ها به سمت جهانی شدن و یا پیوستن به سازمان های تجاری بین المللی، عناصر و ارکان عمده ترویج دچار تحول شده اند. مهم ترین عنصری که در این میان تاثیر پذیرفته است همانا سازماندهی ترویج است. مطالعات کشورهای مختلف نشان می دهد ترویج برای فائق آمدن بر چالش مذکور به خصوصی سازی، تجدید ساختار، تمرکز زدایی و .... متوصل شده است. عنصر متحول دیگر ترویج در بحران های اقتصادی و مالی، تمهیدات ترویج است. چرا که جهانی شدن و پیوستن به سازمان های جهانی نیازمند لوازم و یا تمهیداتی برای ترویج کشاورزی است و لذا تمهیدات ترویج در عصد جهانی شدن حائز توجه و اهمیت است.
5.بحران اثربخشی و بهره وری فعالیت :
به طور کلی، زمانی که در برنامه های مشاوره ای و ترویجی سرمایه گذاری صورت می پذیرد، بایستی متعاقب آن بازده این فعالیت ها نیز مشخص گردد. لیکن اگر هدف، بررسی اثر مشخص ترویج باشد، از آنجا که بهره وری حاصل شده تنها به ترویج بستگی نداشته و به صورت پیچیده ای می باشد، بررسی بهه وری فعالیت های ترویج با خطا مواجه خواهد شد. یکی از مشکلات ارزیابی اثرات ترویج، پویایی فرایند توسعه است که در بسیاری از کشورها ترویج را با مشکل مواجه ساخته است. بنابراین، امروزه به دلیل ماهیت فعالیت های مشاوره ای و ترویجی و تفکیک ناپذیری آن با دیگر فعالیت های کشاورزی که منجر به بهره وری و توسعه کشاورزی می شوند، نمی توان دقیقاً مشخص نمود که سهم ترویج کشاورزی در بهره وری و توسعه کشاورزی به چه میزان بوده است و همین امر موجب شده است تا برمنامه ریزان و سیاستگذاران، ترویج کشاورزی را اثر بخش ندانسته و جایگاهی در بهره وری کشاورزی برای این نوع فعالیت ها قائل نشوند. (سلطانی، 1381).
بنابراین، امروزه در بهره وری افزایش بهره وری و اثرات ترویج، فعالیت های گسترده ای در سطح جهان صورت گرفته است که اغلب فعالیت های انجام شده در حیطه های روش شناسی و روش های ترویجی می باشد. استفاده از روش های ترویجی نوین و به روز و همچنین منابع اطلاعاتی ارتباطی جدید و تاسیس دهکده های اینترنتی گام های فراسوی این مهم است.
جدول عناصر2- عناصر اصلی ترویج کشاورزی در نگاهی وسیع به اطراف
عناصر اصلی ترویج کشاورزی بحران ای جهانی موثر در نگاه وسیع به اطراف
بعد اهداف ترویج کشاورزی - بحران تئوریک ترویج در سطح جهان
- مشکلات و بحران های محیطی در سطح جهان
بعد گروه هدف ترویج کشاورزی - - بحران تئوریک ترویج در سطح جهان
مشکلات و بحران های محیطی در سطح جهان
بعد سازماندهی ترویج کشاورزی - تنگناهای اقتصادی و مالی ترویج کشاورزی
- روندهای اقتصادی جهانی
بعد روش ها ترویجی در ترویج کشاورزی - بحران تئوریک ترویج در سطح جهان
- مشکلات و بحران های محیطی در سطح جهان
- بحران مشروعیت ترویج در سطح جهان
- بحران اثربخشی و بهره وری فعالیت های ترویجی در سطح
بعد تمهیدات ترویج کشاورزی - بحران تئوریک ترویج در سطح جهان
- مشکلات و بحران های محیطی در سطح جهان
- بحران مشروعیت ترویج در سطح جهان
- بحران اثربخشی و بهره وری فعالیت های ترویجی در سطح جهان
(منبع: یافته های حاصل از تحقیق ، 1385)
ج) نگاه طولانی به آینده :
نگاه طولای به آینده، شامل آینده نگری است که با سنجش دقیق دو مرحله قبل، حال را به آینده مرتبط می سازد در ذیل عناصر اصلی ترویج در نگاه طولانی به صورت مبسوط مورد توجه قرار گرفته است. برای این منظور و با هدف واکاوی وضعیت عناصر مورد نظر در آینده، دیدگاه ها و نظرات متخصصان و صاحب نظران ترویج کشاورزی مورد توجه قرار گرفته است که در ذیل به آن اشاره می شود:
دیدگاه صاحب نظران ترویج در مورد نگاه طولانی به آینده ترویج کشاورزی :
در این بخش از مقاله به بررسی دیدگاه ها و نظرات محققان در مورد آینده ترویج و آموزش کشاورزی پرداخته می شود و سپس نتایج نهایی حاصل از مطالعات انجام شده در جدول (2) آورده شده است. ریورا آینده ترویج کشاورزی را نتیجه انتقادات شدید به بخش دولتی، خصوصی سازی بر پایه جهانی شدن می داند که از اواسط دهه 1980 آغاز شده است. لذا خصوصی سازی در ترویج کشاورزی را فرصتی نهایی در شرایط جهانی برای آینده کشاورزی دانسته و توسعه آن را در جهان لازم وضروری می داند (Rivera , 1993). وی در جایی دیگر معتقد است، ترویج کشاورزی در آینده باید رویکردهای خصوصی سازی بخش دولتی، تجدید ساختار در سازماندهی خود و تمرکز زدایی را برای تداوم و بقای خود پیشه سازد که خصوصی سازی خود به خصوصی سازی بازرگانی، خصوصی سازی به شکل پرداخت هزینه و نظام های اعتباری، خصوصی سازی تدریجی و خصوصی سازی کند و آهسته تقسیم می شود (Rivera , 1992). قلی نیا و ظریفیان (1377) تجدید ساختار و خصوصی سازی در ترویج کشاورزی را لازم می دانند، لذا خصوصی سازی و استفاده مطلوب از تکنیک های ارتباطی باید در ترویج بکار گرفته شود (Neale , 2001). قمر بر این باور است که جهانی شدن، آزاد سازی بازارها و تجارت جهانی، خصوصی سازی، تمرکز زدایی و مشارکت، حفظ محیط زیست، ارتباطات و اطلاع رسانی به منظور رفع فقر روستایی و گرسنگی از رویکردها و تحولاتی است که بر آموزش و ترویج کشاورزی وارد شده است (Qamar , 2002). در جای دیگر به ارتباطات و شناخت اطلاعات تکنیکی، خصوصی سازی و سرمایه گذاری در این خصوص از مواردی که ترویج و آموزش کشاورزی در آینده باید به آن توجه نماید، اشاره شده است (Deshler , 1990). خصوصی سازی، توسعه منابع انسانی، تجدید ساختار و تسهیلگری باید در آینده ترویج و آموزش کشاورزی لحاظ شود (Marsh and Pannell , 1999). اعتقاد بر این است که مهم ترین زمینه های تحول ترویج کشاورزی در آینده شامل؛ کسب اطلاع و آگاهی بیشتر در زمینه تولیدات کشاورزی، درآمد روستاییان و توجه بیشتر به پایداری محیط ریست؛ مشارکت و درگیر شدن بیشتر کشاورزان و روستاییان در طراحی و اجرای برنامه های ترویجی؛ استفاده بیشتر از منابع جامع اطلاعاتی همچون اطلاعات بین المللی و دانش بومی، استفاده از کانال های تکنولوژی متنوع به منظور افزایش اثر بخشی ترویج؛ توجه بیشتر به ارزشیابی و نتایج به دست آمده از فعالیت های ترویجی و ایحاد هماهنگی بین ترویج دولتی و بخش خصوصی؛ انتقال از مدل های خطی ارائه تکنولوژی به مناسب سازی تکنولوژی و توجه به کنش های متقابل در هنگام انتقال تکنولوژی؛ سرمایه گذار بیشتر در بخش خصوصی و ایجاد توازن بین ترویج بخش دولتی و خصوصی می شود (Rivera , 1997).
وانکلی معتقد است به منظور پیشبرد درک مبانی اجتماعی در کشاورزی و منابع طبیعی، ترویج نیازمند داشتن دیدی جهانی است که آگاهی از کشاورزان به عنوان فعالیتی اجتماعی، شناخت تفاوت ها و مشتقات اجتماعی در کشاورزی و پایه های فرهنگی اجتماعی پذیرش را افزایش دهد (Vanclay , 2002). ترویج کشاورزی برای حفظ بقاء خود می بایست به صورت یک تسهیلگر در آینده عمل نماید و به بهبود تشکل ها و تعاونی های کشاورزی کمک نماید لذا خصوصی سازی، تمرکز زدایی و استفاده از ارتباطات و اطلاع رسانی را باید در سر لوحه برنامه های خدماتی و مشاوره ای خود قرار دهد (Garforth and Lawrence , 1999).
فارینگتون ارتباطات و اطلاع رسانی را به منظور غلبه بر شرایط اکولوژیک و اقتصادی اجتماعی و افزایش دانش کشاورزان و مشارکت آنها در برنامه های مشاوره ای و خدماتی ترویج، تمرکز زدایی در فعالیت ها و تسهیل بکارگیری گروه های محلی و تشکل های غیر دولتی از مهم ترین رویکردهای ترویج کشاورزی در آینده می داند (Farrington , 1994). تجدید ساختار، ارتباطات و اطلاع رسانی و استفاده از شبکه های جهانی و فن آوری های ارتباطی و اطلاعاتی از روندهای آینده ترویج خواهد بود (Kerka , 1998). تمرکز زدایی در خدمات ترویجی و تجدید ساختار در برنامه ریزی و سازماندهی فعالیت های مشاوره ای و ترویجی از روندهای قرن بیست و یکم برای ترویج و آموزش کشاورزی است (Bonnal , 1998).
«جونز و گارفوث» معتقدند ترویج در آینده نیاز ارتباطی و اطلاعاتی دارد چرا که فعالیت های کشاورزی هر روز تخصصی تر می شوند. خصوصی سازی در سطوح سرمایه گذاری نیز از رویکردهای آتی ترویج و آموزش کشاورزی محسوب می شود. در این راستا شناخت طبیعت نظام های کشاورزی محلی و نظام های اطلاعاتی بومی به عنوان منبع مهمی در راه تمرکز زدایی خدمات ترویج کشاورزی لازم و ضروری است (Jones ad Garforthm 1998).
تمرکز زدایی با توجه به پایداری و بحران های زیست محیطی و تجدید ساختار در جهت مشارکت هر چه بیشتر کشاورزان و گروه های آنها در برنامه های ترویج و کشاورزی می بایست لحاظ گردد (Willett , 2003). «استنتیال و پین»، تسهیل کنندگی، تقوت تشکل های کشاورزان و نهادهای غیر دولتی و توجه وافر به ارتباطت انسانی و اطلاعات را برای آینده ترویج و آموزش کشاورزی لازم و ضروری می دانند (Stantial and Pane , 2000). از عمده ترین راهکارهای ترویج در قرن بیست و یکم می توان به تسهیل گری و توجه به بعد جهانی شدن و تجارت جهانی اشاره نمود (Cornish , 2000). «چسنی» معتقد است، تجدید ساختار در برنامه های ترویج مبتنی بر تکنیک های ارتباطی باید مدنظر ترویج در آینده قرار گیرد (Chesney , 1992). در جایی دیگر، تسهیل گری و استراتژی هایی که نیازهای ارباب رجوع را به صورت موثر جواب دهد و استفاده از علوم ارتباطات و اطلاعات به صورت گسترده در ترویج مورد توجه واقع شده است (Harriman and Daugherty , 1992).
رقابت های بین المللی، افزایش بهره وری، توانمندسازی روستاییان، توجه به تجارت جهانی و استفاده از فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی باید درقرن اخیر مورد توجه قرار گیرد (Van den Ben , 1999). پیکوتو و آندرسون معتقدند ارتباطات و اطلاع رسانی در ترویج لازم و ضروری است (Picciotto and Anderson , 1997). بنابراین سازماندهی اطلاعاتی و ارتباطی، خصوصی سازی باید بیش از پیش در تروی مورد توجه قرار گیرد (Feder , 1998). شاه ولی و یوسفی نژاد (1379)، خصوصی سازی، ارتباطات و اطلاع رسانی، مشارکت، مهیا سازی و توانمند سازی را در آینده ترویج و آموزش کشاورزی مدنظر قرار می دهند و در جایی دیگر شاه ولی و منفرد (1380) مهیا سازی، توانمند سازی، ارتباطات و اطلاع رسانی را در آینده ترویج و آموزش کشاورزی لازم و ضروری می دانند.
در یک جمع بندی همان گونه که در جدول (3) آورده شده است از نظر اهداف، ترویج به سمت؛ توانمندسازی، افزایش بهره وری، تسهیل گری و مهیا سازی، توجه به محیط زیست و منابع طبیعی؛ از نظر گروه هدف به سمت مشارکت گروه های محلی، توجه به تشکل های مردمی و غیر دولتی؛ از نظر تمهیدات ترویج به سمت کسب اطلاع و آگاهی بیشتر در زمینه کشاورزی، جهانی شدن، ارتباطات و فن آوری اطلاعات؛ از نظر سازماندهی ترویج به سمت خصوصی سازی، تمرکز زدایی، تجدید ساختار، تجدید حیات و نهایتاً از نظر روش های ترویجی به سمت روش های مشارکتی، تقویت گروه های غیر رسمی محلی در حرکت است .
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 46 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله مدیریت تحول سازمانی و رویکردهای ترویج کشاورزی
