دسته بندی : علوم انسانی _ تاریخ و ادبیات، تحقیق
فرمت فایل: 
( قابلیت ویرایش و آماده چاپ )
قسمتی از محتوای متن ...
تعداد صفحات : 145 صفحه
در صفت بهار و مدح ابوالحسن نوبهار آمد و آورد گل و یاسمنا باغ همچون تبت و راغ بسان عدنا سجع متوازی آسمان خیمه زد از بیرم و دیبای کبود میخ آن خیمه ستاک سمن و نسترنا نام گلها تناسب دارد.
کبک ناقوس زن و شارک سنتور زنست فاخته نای زن و بط شده طنبور زنا استعاره پردة راست زند نارو بر شاخ چنار پردة باده زند قمری بر نارونا استعاره پوپوک پیکی نامه زده اندر سر خویش نامه گه باز کند، گه شکند برشکنا تشبیه نرگس تازه چو چاه ذقنی شد بمثل گر بود چاه ز دینار و ز نقره ذَقنا تشبیه مشروط چونکه زرّین قدحی در کف سیمین صنمی یا درخشنده چراغی بمیان پَرنا تشبیه مرکب وان گل سوسن مانندة جامی ز لبن ریخته مُعصَفرِ سوده میان لَبنا جناس زائد سال امسالین نوروز طربناکترست پار و پیرار همیدیدم، اندوهگنا جناس زائد مکرر دیوان، صص 1 و2 ********* همی ریزد میان باغ، لؤلؤها به زنبرها همی سوزد میان راغ، عنبرها به مجمرها سجع متوازی زقَرقوبی بصحراها، فرو افکنده بالشها زبوقلمون بوادیها، فرو گسترده بسترها استعاره زده یاقوت رُمّانی، بصحراها به خرمنها فشانده مشک خرخیزی، ببستانها به زنبرها استعاره شکفته لالة نعمان، بسان خوب رخساران بمشک اندر زده دلها، بخون اندر زده سرها تشبیه چو حورانند نرگسها، همه سیمین طبق بر سر نهاده بر طبقها بر ز زرّ ساو ساغرها تشبیه بسان فالگویانند مرغان بر درختان بر نهاده پیش خویش اندر، پر از تصویر دفترها استعاره از برگها عروسانند پنداری بگرد مرز، پوشیده همه کفها بساغرها، همه سرها به افسرها مصرع دوم استعاره دارد زمین محراب داوودست، از بس سبزه، پنداری گشاده مرغکان بر شاخ چون داوود حنجرها تلمیح دارد خداوندیکه ناظم اوست، چون خورشید رخشنده زمشرقها بمغربها، زخاورها بخاورها تشبیه- مصرع دوم کنایه از همة جهان مه و خورشید سالاران گردون، اندرین بیعت نشستستند یکجا و نبشتستند محضرها استعاره فریش آن منظر میمون و آن فرخنده تر مخبر که منظرها ازوخوارند و درعارند مخبرها جناس زائد بهار نصرت و مجدی و اخلاقت ریاحینها بهشت حکمت وجودی وانگشتانت کوثرها تنسیق صفات بود آهنگ نعمتها، همه ساله بسوی تو بود آهنگ کشتیها، همه ساله بمعبرها سجع متوازن کف رادتو بازست و فرازست اینهمه کفها دربارت گشاده ست وببسته ست اینهمه درها تضاد بپیروزی و بهروزی، همی زی با دل افروزی بدولتهای ملک انگیز و بخت آویز اخترها تأیید و موازنه دیوان، صص 2 و 3 و 4 ********* چو از زلف شب باز شد تابها فرو مرد قِندیل محرابها استعاره سپیده دم، از بیم سرمای سخت بپوشید بر کوه سِنجابها استعاره ابر زیر و بم شعرا عَشیّ قیس همی زد زننده به مضرابها استعاره «و کأس شربتُ علی لَذّه و اُخری تداویتُ منها بها» ملمع «لکی یَعلم النّاسُ انّی امرؤٌ اخذتُ المعیشهَ مِن بابها».
ملمع دیوان، صص 4 و 5 ********* غرابا مزن بیشتر زین نعیقا که مهجور کردی مرا از عشیقا نعیق تو بسیار و ما را عشیقی نباید بیک دوست چندین نَعیقا ردو القافیه خوشا منزلا، خرّما جایگاها که آنجاست آن سرو بالا رفیقا سجع متوازن بود سرو در باغ و دارد بت من همی بر سر سرو باغی انیقا استعاره فلک چون بیابان و مه چون مسافر منازل: منازل، مجرّه: طریقا تشبیه، جناس تام بُریدم بدان کشتی کوه لنگر مکانی بعید و فلاتی سَحیقا کنایه دیوان، صص 5 و 6 ********* این زبیب ای عجبی مردة انگور بود چون وراتر کنی زنده شود اینت غریب سجع متوازی دیوان، صص 6 ********* چه مرده و چه خفته که بیدار نباشی آنرا چه دلیل آری و اینرا چه جوابست لف و نشر وین نیز عجبتر که خورد باده نه بر چنگ بی نغمة چنگش به می ناب شتابست جناس زائد در مجلس اَحرار سه چیزست و فزون به وآن هر سه شرابست ور َ بابست و کبابست سجع متوازی دفتر به دبستان بود و نقل به بازار وین نرد بجایی که خرابات خرابست جناس زائد مکرر ما مرد شرابیم و کبابیم و ربابیم خوشا که شرابست و کبابست و ربابست موازنه- تکرار دیوان، صص 6و 7 ********* در وصف خزان و مدح احمد بن عبدالصمد وزیر سلطان مسعود المنّه الله که این ماه خزانست ماه شدن و آمدن راه رزانست جناس لاحق آبی چویکی کیسگکی از خز زردست در کیسه یکی بیضة کافور کلانست تشبیه واندر دل آن بیضة کافور ریاحی ده نافه و ده نافگک مشک نهانست جناس زائد وان سیب بکردار یکی مردم بیمار کز جملة اعضا و تن او را دو رخانست تشبیه یک نیمه رخش زرد و دگر نیمه رخش سرخ اینرا هیجان دم و آنرا یرقانست لف و نشر وان نار همیدون بزنی حامله ماند واندر شکم حامله مشتی پسرانست تشبیه مادر، بچه را تا زشکم نارد بیرون بستر نکند، وین نه نهانست عیانست تضاد انگور بکردار زنی غالیه رنگست و او را شکمی همچو یکی غالیه دانست تشبیه انگور سیاهست و چو ماهست و عجب نیست زیرا که سیاهی صفت ماه روانست مصرع دوم اقتباس است از حرف بزرگان بیشوی شد آبستن، چون مریم عمران وین قصه بسی خوبتر و خوشتر از آنست تشبیه آبستنی دختر عمران به پسر بود آبستنی دختر انگور به جانست تشبیه (لف و نشر) آن روح خداوند همه خلق جهان بود وین راح خداوند همه خلق جهانست جناس لاحق (لف و نشر) آنرا بگرفتند و کشیدند و بکُشتند وینرا بکُشند و بکَشند، این بچسانست تشبیه (لف و نشر) نا کُشتة کُشته صفت روح قدس بود ناکُشتة کُشته صفت این حیوانست تکرار آنرا، پس سختی ز همه رنج امان بود وینرا، پس سختی زهمه رنج امانست تکرار آن پیشروِ پیشروانِ همه عالم چون پیشرو و نیزة خطّی که سنانست جناس زائد درّانه و دوزان بسر کلک نیابی درّانه و دوزان بسر کلک و بنانست تکرار اندر کرمش، هرچه گمان بود یقین شد واندر نسبش، هرچه یقین بود گمانست عکس دینار دهد، نام نکو باز ستاند داند که علی حال زمانه گذرانست حُسن طلب هر حاشیة شاه جهان را وحشم را هم مال دهنده ست و هم مال ستانست تضاد زیرا که ولایت چو تنی هست و در آن تن این حاشیة شاه رگست و شریانست تشبیه دستور طبیبست که بشناسد شریان چون با ضربان باشد و چون بی ضربانست تضاد چون بی ضربان باشد، نیرو دهد آنرا ورنه دل ُ ملکت را بیم یرقانست سجع متوازی این کار وزارت که همی راند خواجه نه کار فلان بن فلان بن فلانست کنایه در مصرع دوم مُلکت چو چراگاه و رعیّت رمه باشد جَلّاب بود خسرو و دستور شبانست تشبیه- تناسب دارد لشکر چو سگان رمه و دشمن چون گرگ وینکار سگ و گرگ و رمه با رمه بانست تشبیه- تناسب دارد هرگز نکند با ضعفا سخت کمانی با آنکه بداندیش بود، سخت کمانست مدح شبیه به ذم تا بربرم و بر زیر نوای گل نوش است تا بر گل بر بار خروش ورشانست جناس زائد عمر و من او را نه قیاس و نه کران باد چون فضل و منش را نه قیاس و نه کرانست تکرار بادا ببهار اندر، چندانکه بهارست بادا بخزان اندر، چندانکه خزانست تأیید دیوان، صص 7و8و9و10و11 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی گشت یک نیمه جهان او را وز همت خویش نپسندد که بر آن نیمه توانا نشود مجاز مشرق او را شد و مغرب هم او را شده گیر هر کرا شرق بود، غرب جز او را نشود مجاز عجب از قیصرم آید، که بدان ساده دلیست کو زمسعود براندیشد و شیدا نشود تلمیح دولت تازه ملک دارد، امروز زین روز دولتی کز عقب آدم و حوّا نشود حُسن تعلیل به که رو آرد دولت، که بر او نبود؟
بکجا یازد جیحون، که بدریا نشود حُسن تعلیل کرد هیجا و فراوان مَلک و مُلک گرفت زین سبب شاید اگر هیچ بهیجا نشود جناس تام زین فزون از ملکان نیز نباشد ملکی هرکه مولای کسی باشد، مولا نشود جناس زائد آب کار عدو افتاد زبالا بنشیب هیچ آبی ز نشیبی سوی بالا نشود تضاد- حُسن تعلیل- ارسال مثل کار شه به شود و کار عدو به نشود نشود خرما خار و خار، خرما نشود ارسال مثل- عکس خانه از موش تهی کی شود و باغ زمار مملکت از عدوی خرد مصفّا نشود مذهب کلامی تیر را تا نتراشی نشود راست همی سرو را تا که نپیرایی والا نشود مذهب کلامی بتة شاسپرم تا نکنی لختی کم ندهد رونق و بالیده و بویا نشود مذهب کلامی شمع تاری شده را، تا نبری اطرافش بر نیفروزد و چون زهرة زهرا نشود مذهب کلامی این نشاطیست که از دلها غایب نشود وین جمالیست که از تنها، تنها نشود جناس تام جام صهبا گیر از دست بت غالیه موی دست تو خوب نباشد که به صهبا نشود جناس تام تامی ناب ننوشی نبود راحت جان تا نبافند بریشم خز و دیبا نشود حُسن تعلیل دیوان، صص 11 و 12 و 13 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی دلم ای دوست تو دانی که هوای تو کند لب من خدمت خاک کف پای تو کند مصرع دوم کنایه از نهایت بندگی است تا زیم، جهد کنم من که هوای تو کنم بخورد بر ز تو آنکس که هوای تو کند حُسن تعلیل با شرف مُلکت را سیرت خوب تو کند با بها، دولت را فرّ و بهای تو کند جناس زائد بیکی زخم شکسته سر هفتاد سوار گرز هشتاد من قلعه گشای تو کند اغراق آن خداییکه کند حکم قضای بد و نیک جز بنیکی نکند، هرچه قضای تو کند تضاد سنگ باران عنا بارد بر فرق کسی که دل و نیّت او قصد عنای تو کند جناس زائد ملک روم به مرو آمد و خواهد که کنون خدمت و شغل غلامان سرای تو کند تلمیح اینجهان کرد برای تو خداوند جهان وانجهان، من بیقینم که برای تو کند مجاز نعمت عاجل و آجل بتو داد از ملکان زانکه ضایع نشود، هرچه بجای تو کند جناس لفظ نتواند که جزای تو کند خلق بخیر ملک العرش تواند که جزای تو کند استعاره از خدا دیوان، صص 14 و 15 ********* در وصف بهار و مدح فضل بن محمد حسینی وقت بهارست و وقت ورد مُورّد گیتی آراسته چو خلد مخلّد جناس زائد مکرر گیتی فرتوتِ گوژپشت دژم روی بنگر تا چون بدیع گشت و مجدّد استعاره برنا دیدم که پیر گردد، هرگز پیر ندیدم که تازه گردد و امرد تضاد- مذهب کلامی نرگس چون دلبریست سرش همه چشم سرو چو معشوقه ییست تنش همه قد تشبیه لاله تو گویی چو طفلکیست دهن باز لبش عقیقین و قعر کامش اسود تشبیه سوسن، چون طوطی ز بُسّد منقار باز بمنقارش از زبانش عسجَد تشبیه شاخ گل از باد کرده گردن چون چنگ مرغان بر شاخ گشته نالان از صد تشبیه جمع فضل محمّد که هیچ کس نشناسد فضل محمّد، چنانکه فضل محمّد تکرار صاحب عاداتِ نیک و سیدِ سادات قاعدة مکرمات و فایدة حد سجع متوازن تاش به حوّا، ملک خصال، همه اُمّ تاش به آدم، بزرگوار همه جد تناسب مرد هنرمند، کش نباشد گوهر باشد چون منظری قواعد او رد تشبیه صاحب مخبر کسی بود که نباشد منظرش و مخبرش همیشه مقید سجع متوازن خواجه چنان ابر باردار مطرناک هست به قول و عمل همیشه مجرّد تشبیه- جناس قلب بعض گر بهنر زیبد و بگوهر، بالش او را زیبد چهار بالش و مسند جناس تام شاعر و مهتر دلست و زیرک و والا رودکی دیگرست و نصر بن احمد اقتباس نام شاعران فاعل فعل تمام و قول مصدّق والی عزم درست و رای مسدّد اشتقاق حکمت او را ز نور باری جنّت همت او را ز فرق فرقد مرقد جناس زائد و لاحق گر برود رود نیل بر در قدرش از هنرش جزر گیرد، از کرمش مدّ تناسب تا گل خیری بود چو روی معصفر تا تن سنبل بود چو زلف مجعّد استعاره تا بچرد رنگ در میانة کهسار تا بچمد گور در میانة فدفد استعاره باش همیشه ندیم بخت مساعد باش همیشه قرین مُلک مؤبّد تأیید لبت بمی، کف بجام و گوش ببربط دلت قوی، تن جوان و روی مورّد سیاقه اعلاد که فعل به قرینة معنوی حذف شده است دیوان، صص 16و17و18 ********* در وصف نوروز و مدح خواجه ابوالحسن بن حسن روزی بس خرّمست، می گیر از بامداد هیچ بهانه نماند، ایزد داد تو داد جناس تام- جناس زائد خواسته داری و ساز، بیغمیت هست باز ایمنی و عزّ و ناز، فرخی و دین و داد موازنه- باز و ناز- جناس خط نیز که خواهی دگر، خوش بری و خوش بخور انده فردا مبر، گیتی خوابست و باد موازنه- باز و ناز- جناس رفته و فرمودنی، مانده و فرسودنی بود همه بودنی، کلک فرو ایستاد موازنه- باز و ناز- جناس می خورکت باد نوش، بر سمن و پیلگوش روزرش و رام وجوش، روز خوروماه و باد موازنه- باز و ناز- جناس آمد نوروزماه، می خور و می ده پگاه هر روز تا شامگاه، هر شب تا بامداد موازنه یا مهاثله بارد در خوشاب، از آستین سحاب وزدم حوت آفتاب، روی ببالا نهاد موازنه یا مهاثله برجه تا برجهیم، جام بکف برنهیم تن بمی اندردهیم، کاری صعب اوفتاد موازنه یا مهاثله مرغ دل انگیز گشت، باد سمن بیز گشت بلبل شبخیز گشت، کبک گلو برگشاد موازنه – مراعات نظیر بلبل باغی بباغ، دوش نوایی بزد خوبتر از باربد خوبتر از بامشاد موازنه- تلمیح- استعاره وقت سحرگه چکاو، خوش بزند در تکاو ساعتکی گنج گاو، ساعتکی گنج باد استعاره- موازنه رعد تبیره زنست، برق کمند افکنست وقت طرب کردنست،می خورکت نوش باد موازنه قوس قزح قوس وار، عالم فردوس وار کبک دری کوس وار، کرده گلو پرزباد موازنه- تشبیه باغ پر از حجله شد راغ پر از حُله شد دشت پر از دجله شد، کوه پر از مشک ساد موازنه زان می عنابگون، در قدح آبگون ساقی، مهتابگون ترکی، حورا نژاد موازنه ای بدل ذویزن، بوالحسن بن الحسن فاعل فعل حسن، صاحب دو کفّ راد موازنه در همه کاری صبور، وز همه عیبی نفور کالبد تو ز نور، کالبد ما ز لاد موازنه فضل و کرم کردتست، جود و سخا وردتست دولت شاگردتست گوهر و عقل اوستاد موازنه ویژه تویی در گهر، سخته تویی در هنر نکته تویی در سمر، از نکت سندباد موازنه گفته امت مدحتی، خوبتر از لعبتی سخت نکو حکمتی، چون حکم بومعاذ موازنه و تلمیح جایزه خواهم یکی، کم بدهی اندکی ورندهی بیشکی، ز ایزد خواهم عیاذ حُسن طلب- موازنه سیم تو زی من رسید، جامه نیامد پدید جام بباید کشید، جامه ببایدت داد موازنه هست در آن بس کشی جامه زتن در کشی درکشی و برکشی بنده اترا بر چکاد موازنه بنده بنازد بدان، سر بفرازد بدان کس نگدازد بدان چون بچه بایست شاد موازنه تا طرب و مطربست، مشرق و تا مغربست تا یمن و یثرب است، آمل و استار باد موازنه- کنایه از همیشه بنشین خورشیدوار، می خور جمشید وار فرّخ و امیدوار چون پسر کیقباد تلمیح- موازنه دیوان، صص 19 و 20 در مدح [ابو حرب] بختیار ساقی بیا که امشب ساقی بکار باشد زان ده مرا رنگش چون جلنّار باشد مصرع دوم کنایه از شراب می ده چهار ساغر، تا خوشگوار باشد زیرا که طبع عالم هم بر چهار باشد حُسن تعلیل لشکر گذار باشد، دشمن شکار باشد دینار بخش باشد، دینار بار باشد موازنه هم حق شناس باشد، هم حقگزار باشد هم در بدی و نیکی، اسپاسدار باشد تضاد- موازنه در کارهای عقبی با کردگار باشد در کارهای دینی با اعتبار باشد موازنه شکرش عزیز باشد، دینار خوار باشد از فخر فخر باشد، از عار عار باشد موازنه- جناس تام جشن سده امیرا! رسم کبار باشد این آین کیومرث و اسفندیار باشد تلمیح- موازنه زان برفروز کامشب اندر حصار باشد او را حصار میرا، مرخ و عفار باشد موازنه آن آتشی که گویی نخلی ببار باشد اصلش زنور باشد، فرعش زنار باشد تشبیه چون بنگری بعرضش، از کوهسار باشد چون بنگری بطولش، سرو و چنار باشد تشبیه گر سرو را زگوهر بر سر شعار باشد ور کوه را ز عنبر در سر خمار باشد تشبیه- تفضیل سرو از عقیق باشد، کوه از عقار باشد این مستعیر باشد، آن مستعار باشد مشروط و مضارع با احمرار باشد، با اصفرار باشد نه احمرار باشد، نه اصفرار باشد موازنه هم با شعاع باشد، هم با شرار باشد زینش لباس باشد، زانش نثارا باشد موازنه چون لاله زار باشد، چون مرغزار باشد نه لاله زار باشد، نه مرغزار باشد تشبیه- رد- توجیه (محتمل الضرین) چمیدن و قرارش مانند مار باشد رخشیدن شعاعش، گویی نضار باشد موازنه میر جلیل برخور، تا روزگار باشد با قند لب نگاری، کز قندهار باشد موازنه خورشید روی باشد، عنبر عذار باشد از پای تا بفرقش رنگ و نگار باشد موازنه بر لحن چنگ و سازی کش زیر زار باشد زیرش درست باشد، بم استوار باشد موازنه دستانهای چنگش سبزة بهار باشد نوروز کیقبادی و آزادوار باشد موازنه تا گوش خوبرویان با گوشوار باشد تا جنگ و تا تعصب با ذوالفقار باشد موازنه تا کان و چشمه باشد، تا کوهسار باشد تا بوستان و سبزی، تا کامگار باشد موازنه تا بیقرار گردون اندر مدار باشد واندر مدار گردون کس را قرار باشد موازنه تا سعد و نحس باشد، با اختیار باشد چونانکه اختیارش بی اضطرار باشد موازنه ذلّش نهفته باشد، عز آشکار باشد واندر پناه ایزد، در زینهار باشد موازنه دیوان، صص 21 و 22 ********* در وصف بهار و مدح خواجه طاهر باد نوروزی که همی در بوستان ظاهر شود تا بسحرش دیدة هر گلبنی ناظر شود گل که شب ساهر پژمرده گردد بامداد وین گل پژمرده چون ساهر شود زاهر شود ردوالقافیه با جناس لفظ ابر هزمان پیش روی آسمان بندد نقاب آسمان بر رغم او در بوستان ظاهر شود استعاره زرد گل بیمار گردد، فاخته بیمار پرس یاسمین ابدال گردد حردما زائر شود استعاره آستین نسترن پر بیضة عنبر شود دامن بادام بن پر لؤلؤ فاخر شود استعاره- اضافة استعاری مرغ بی بربط، ببربط ساختن دانا شود آهو اندر دشت چون معشوقگان شاطر شود استعاره- جناس زائد بلبل شیرین زبان بر جوز بن راوی شود زند باف زند خوان بر بید بن شاعر شود استعاره کبک رقاصی کند، سرخاب غوّاصی کند این بدین معروف گردد آن بدان شاهر شود استعاره باد همچون دزد گردد هر طرف دیباربای بوستان آراسته چون کلبة تاجر شود تشبیه هر زمان دزد اندر افتد کلبه را غارت کند مرغ چون بازاریان بر کار ناصابر شود استعاره در مصرع اول نوبهاران مفرش صدرنگ پوشد تا مگر دوستی از دوستان خواجة طاهر شود حُسن تخلص اختیار اوّل سلطان که از گیهان منش احتیار ذوالجلالِ اوّل و آخر شود تضاد- جناس خط نیست جابر بر کس و بر خویشتن و آنکس که او بر کسی جابر بود، بر خویشتن جابر شود تقسیم پیش او هم مکرمت هم محمدت حاصل شده ست هادم بخل او بود کو جود را عامر شود سجع متوازن نفس او پاکیزه است و خلق او پاکیزه تر نفس تن چون خلق تن طاهرشود طاهر شود جناس مزید نعمت بسیار داری، شکر ازان بسیارتر نعمت افزونتر شود آنرا که او شاکر شود جناس مزید عقل و دین آمرت گشت و گشت مأمورت هوی عقل ودین مأمور گردد،چون هوی آمرشود تضاد- سجع متوازن کهتر اندر خدمتت والاتر از مهتر شود شاعر اندر مدحتت والاتر از شاعر شود تضاد دیوان، صص 23 و 24 ********* در مدح خواجه احمد وزیر سلطان مسعود غزنوی ابر آزاری چمنها را پر از حورا کند باغ پرگلبن کند، گلبن پر از دیبا کند استعاره از گل گوهر حمرا کند از لؤلؤ بیضای خویش گوهر حمرا کسی از لؤلؤ بیضا کند استعاره ور همی چفته کند قدّ مرا گو چفته کن چفته باید چنگ تا برچنگ ترک آوا کند حُسن تعلیل ورهمی آتش فروزد در دل من، گو فروز شمع را چون برفروزی روشنی پیدا کند حُسن تعلیل ور ز دیده آب بارد بر رخ من گو ببار نوبهاران آب باران باغ را زیبا کند حُسن تعلیل ورفکنده ست او مرا در ذلّ غربت گو فکن غربت اندر خدمت خواجه مرا والا کند حُسن تعلیل روز بزم از بخش مال و روز رزم از نعل خنگ روی دریا کوه و روی کوه چون دریا کند سجع متوازی- عکس در مصرع دوم همچو معشوقی که سالی با تو همزا نو شود ناز را، وقت عتابی در میان پیدا کند تشبیه تا بداند خواجه کش دشمن کدام و دوست کیست در سرای این و آن نیکوتر استقصا کند تضاد با چنین کم دشمنان کی خواجه آغازد بجنگ اژدها را حرب ننگ آید که با حربا کند جناس زائد ابله آن گرگی که او نخجیر با شیران کند احمق آن صعوه که او پرواز با عنقا کند مذهب کلامی با بزرگان بزرگان جهان پهلو زدی ابله آنکس کوبخواری جنگ با خارا کند جناس لفظ تا همی باد بهاری باغ را رنگین کند تا همی ابر بهاری راغ را برنا کند سجع متوازی قدر تو بیشی کند، کردار تو پیشی کند بخت تو خویشی کند، گفتار تو بالا کند مجازاً همیشه دیوان، صص 24و25و26 ********* در وصف نوروز و مدح خواجه احمد بن عبدالصمد وزیر آن برگهای شاسپرم بین و شاخ او چون صدهزار همزه که برطرف مدّ بود تشبیه ابر گهرفشانرا هر روز بیست بار خندیدن و گریستن و جزر و مد بود تضاد- تناسب خورشید چون نبرده حبیبی که با حبیب گاهیش 3وصل وصلح وگهی جنگ وصد4بود سیاقه اعداد دیوان، صص 26 و 27 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی ابردیبادوز، دیبادوزد اندر بوستان بادعنبر سوز، عنبر سوزد اندر لاله زار جناس زائد- استعاره چنگِ بازانست گویی شاخک شاهسپرم پای بطّانست گویی برگ بر شاخ چنار تشبیه این برنگ سبز کرده پایها را سبز فام وان بمشک ناب کرده چنگها را مشکبار استعاره صلصل باغی بباغ اندر همی گرید بدرد بلبل راغی براغ اندر همی نالد بزار استعاره ابر بینی فوج فوج اندر هوا در تاختن آب بینی موج موج اندر میان رودبار جناس مضارع خسرو عادل که هست آموزگارش جبرئیل کرده ربّ العالمینش اختیار و بختیار جناس اشتقاق دولت سعدش ببوسد هر زمانی آستین طالع میمونش باشد هر زمانی خواستار این دهد مژده بعمری بیحساب و بیعدد وان کند عهده بملکی بیکران و بیشمار تقسیم، لف و نشر مرتب این، کند بردوش گردان گردن گردان چو گرد وان، کندبرپشت شیران مهرة شیران شیار مصرع اول جناس تام دارد و همچنین جناس زائد این، مرادعاجلش حاصل کند، بی اجتهاد وان، هوای آجلش حاصل کند، بی انتظار جناس لفظ این زعالی گاه و عالی مسند و عالی رکاب وان زمشکین جعد ومشکین باده ومشکین عذار تکرار دیوان، صص 27 و 28 و 29 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی وینک بیامده ست به پنجاه روز پیش جشن سده، طلایة نوروز و نوبهار استعاره این باغ و راغ ملکت نوروز ماه بود این کوه و کوهپایه و این جوی و جویبار جناس لاحق- مصرع دوم جناس زائد برداشت تاجهای همه تارک سمن برداشت پنجه های همه ساعد چنار استعاره بستد عمامه های خز سبز ضیمران بشکست حقه های زر و درّ میوه دار استعاره زین خواجگان پنبه قبای سپید پر زین زنگیان سرخ دهان سیاهکار استعاره بنگاه تو سپاه زمستان بغارتید هم گنج شایگانت و هم درّ شاهوار استعاره معشوقگانت را، گل و گلنار و یاسمن از دست یاره بر بود از گوش گوشوار استعاره با عندلیبکان کُلَه سرخِ چنگ زن با یاسمینکان بسد روی مشکبار استعاره مستی کنی و باده خوری سال و سالیان شکر گزی و نوش مزی شاد و شادخوار جناس زائد مکرر بر سبزة بهار نشینی و مطربت بر سبزة بهار زند «سبزة بهار» جناس تام ملک جهان بگیری، ازقاف تا به قاف مال جهان ببخشی، از عود تا به قار کنایه از همه جا سیصد وزیر گیری، بیش از بزرگمهر سیصد امیر بندی، بیش از سپندیار تلمیح اندر عراق بزم کنی، در حجاز رزم اندر عجم مظالم و اندر عرب شکار جناس لاحق باغ ارم شراع تو باشد، بروز خوان بیت الحرم رواق تو باشد بروز بار مبالغه مهتر بود خزانة زر تو از خزر بهتر بود، قمطرة عود تو از قمار جناس مضارع مر مهترانشان را زنده کنی بگور مر کهتران شان را زنده کنی بدار تضاد جیحون گذاره کردی، سیحون کنی گذر زانسو مدار کردی، زینسو کنی مدار جناس تام پل بر نهادن تو به جیحون نبود پل غُل بود بود بر نهاده به جیحون بر، استوار لاحق دریا بُد، آن سپه که به جیحون گذاشتی دریا نکرده بود به جیحون کسی گذار مصرع دوم دریا، استعاره دیوان، صص 30و 31و 32و 33 ********* در تهنیت نوروز و مدح خواجه ابوالقاسم کثیر ابر سیاه چون حبشی دایه ای شدست باران چو شیر و لاله ستان کودکی بشیر تشبیه صلصل بلحن زلزل وقت سپیده دم اشعار بونواس همی خواند و جریر تلمیح، جناس مضارع بر بید، عندلیب زند: باغ شهریار بر سرو، زند واف زند: تخت اردشیر استعاره از آواز خواندن باشد همو بزرگ و چنو روز او بزرگ باشد شقی حقیر و چنو روز او حقیر تضاد پیراهن قصیر بود زشت بر طویل پیراهن طویل، بود زشت بر قصیر عکس دایم بود هوای تن تو اسیر عقل اندی که نیست عقل هوای ترا اسیر عکس دولت بسوی شاه رود، یا بسوی تو باران، برودخانه رود، یا به آبگیر ارسال مثل از کار خیر، عزم تو هرگز نگشت باز هرگز ز راه باز نگشتست هیچ تیر ارسال مثل از حشمت تو مُلک ملکرا گزیر نیست آری درخت را بود از آب ناگزیر جناس خط گر حکم تو سریر تو محکم نداری زیر تو از سرور تو بر پر دی سریر جناس لاحق جود از دو کف بخل زدایت کند نفر بخل از دو دست جود فزایت کند نفیر تضاد- سجع متوازن دیوان، صص 34 و 35 و 36 ********* در وصف بهار و مدح خواجه علی بن محمد هنگام بهارست و جهان چون بت فرخاز خیز ای بت فرخار، بیار آن گل بیخار سجع متوازی آن گل که مر او را بود اشجار ده انگشت وامد شدنش باشد از اشجار به اشجار کنایه- جناس تام در مصرع دوم همواره بگرد گل طیّار بود نحل وین گل بسوی نحل بود دایم طیّار جناس تام آن قطرة باران بین از ابر چکیده گشته سر هر برگ از آن قطره گهربار تفسیر ظاهر آویخته چون ریشة دستارچة سبز سیمین گرهی بر سر هر ریشة دستار تشبیه یا همچو زبرجد گون یک رشتة سوزن اندر سر هر سوزن یک لؤلؤ شهوار تشبیه آن قطرة باران که فرو بارد شبگیر بر طرف چمن بر دو رخ سرخ گل نار گویی بمثل بیضة کافور ریاحی بر بیرم حمرا بپراکنده ست عطار تشبیه وان قطرة باران که فرود آید از شاخ بر تازه بنفشه، نه بتعجیل به ادرار گوییکه مشاطه ز بر فرق عروسان ماورد همی ریزد، باریک بمقدار تشبیه وان قطرة باران سحرگاهی بنگر بر طرف گل ناشکفیده بر سیّار همچون سر پستان عروسان پریروی واندر سر پستان بر شیر آمده هموار تشبیه وان قطرة باران که چکد از بر لاله گردد طرف لاله از ان باران بنگار پنداری تبخالة خردک بدمیده ست برگرد عقیق دو لب دلبر عیار تشبیه وان قطرة باران که برافتد بگل سرخ چون اشک عروسیست برافتاده برخسار وان قطرة باران که برافتد بسر خوید چون قطرة سیمابست افتاده بزنگار تشبیه آن دایره ها بنگر اندر شمر آب هر گه که در آن آب چکد قطرة امطار چون مرکز پرگار شود قطرة باران وان دایرة آب بسان خط پرگار تشبیه- تفسیر ظاهر چون آهن سوده که بود بر طبقی بر در زیر طبق مانده زمغناطیس احجار تشبیه گویی که همه جوی، گلابست و رحیقست جویست بدیدار و خلیجست بکردار موازنه گر ناوکی اندازد عمدا بنشاند پیکان پسین ناوک، در پیشین سوفار تضاد از مردم بداصل نخیزد هنر نیک کافور نخیزد ز درختان سپیدار ارسال مثل جباری تری چون متواضعتر باشی باشی متواضعتر، چون باشی جبار عکس الحق که سزاوار تو بوده ست ریاست وایزد برسانیده سزا را به سزاوار جناس زائد انگشتری جم برسیده ست به جم باز وز دیو نگون اختر برده شده آوار تلمیح دیوان، صص 36و 37و 38و 39 ********* بدهقان کدیور گفت انگور مرا خورشید کرد آبستن از دور استعاره- تجاهل عارف شدم آبستن از خورشید روشن نه معذورم، نه معذورم، نه معذور تکرار من از اوّل بهشتی وار بودم رخ من بودِ چون پیراهن حور استعاره به خنجر حنجر من باز بُرّی نشانی مر مرا بر پشت مزدور جناس خط بکوبی زیر پای خویش خُردم دو کتف من بسنبانی چو شاپور تلمیح- استعاره بیندازی عظام و لحم و شحمم رگ و پی همچنان و جلد مقشور اشتقاق بگیری خون من مانند لاله چو قطرة ژاله و چون اشک مهجور جناس لاحق پس آنگاهی برون آور ز خمّم چو کفّ دست موسی در که طور تلمیح دیوان، صص 39 ********* در وصف بهار و مدح شهریار نوبهار آمد و آورد گل تازه فراز می خوشبوی فراز آور و بربط بنواز سجع مطرف بوستان عود همی سوزد، تیمار بسوز فاخته نای همی سازد، طنبور بساز استعاره بقدح بُلبله را سر بسجود آور زود که همی بلبل بر سرو کند بانگ نماز استعاره بدوان از بر خویش و بپران از کف خویش بر آهو بچه: یوز و بر تیهو بچه: باز سجع مطرّف زرستان، مشک فشان، جام ستان، بوسه بگیر باده خور، لاله سپر، صید شکر، چوگان باز سیاقه اعداد پایش از پیش دو دستش بنهد سیصد گام دستش از پیش دوچشمش بنهد سیصد باز اغراق بانگ او کوه بلرزاند، چون شنة شیر سم او سنگ بدرّاند، چون نیش گراز اغراق بهتر از حوت بآب اندر، وز رنگ بکوه تیزتر زآب بشیب اندر وز آتش بفراز تضاد بگذرد او بیکی ساعت از پول صراط بجهد باز بیک جستن از کوه طراز سجع متوازن ره بر و شخ شکن و شاد دل و تیز عنان خوش رو وسخت سم وپاک تن وجنگ آغاز تنسیق صفات گوش و پهلو و میان و کتف و جبهه و ساق تیز و فربی و نزار و قوی و پهن و دراز لف و نشر مرتب برق جه، باد گذر، یوزدو و کوه قرار شیردل، پیل قدم، گورتک، آهو پرواز تنسیق صفات بجهد، گر بجهانی، ز سر کوه بلند بدود، گر بدوانی ز بر تار طراز اشتقاق کُه کن و بارکش و کارکن و راهنورد صفدر و تیزرو و تازه رخ و شیرآواز تنسیق صفات بچنین اسب نشین و بچنین اسب گذر بچنین اسب گذار و بچنین اسب گراز تکرار رخ دولت بفروز، آتش فتنه بنشان دل حکمت بزدای، آلت ملکت بطراز تضاد برهمه خلق ببند و بهمه کس بگشای درهای حَدَثان و خُمهای بگماز تضاد نجهد از بر تیغت، نه غضنفر، نه پلنگ نرهد از کف رادت، نه بضاعت، نه جهاز سیاقه اعداد ماهرا رأس و ذنب ره ندهد در هر برج تا ز سعد تو ندارند مر این هر دو جواز اغراق همچنین دیر زی و شاد زی و خرّم زی همچنین داد ده و نیزه زن و بخل گداز موازنه کش و بندو برو آرو کن کار و خور و پوش: کین و مهروغم و لهو و بدونیک و می وراز لف و نشر مرتب ده و گیر و چن و باز و گز و بوس وروو کن زرو جام وگل وگوی و لب وروی وره وناز لف و نشر مرتب دل خویش وکف خویش ورخ خویش و سرخویش بزدای و بگشای و بفروز و بفراز لف و نشر مرتب دیوان، صص 40 و 41 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی دل بجای شاه باشد وین دگر اندامها ساخته چون لشکر شطرنج از شطرنج بار تشبیه شاه دل گم گشت و چون شطرنج راشه گم شود کی تواند باختن شطرنج را شطرنج باز تکرار من نیازومند تو گشتم و هر کوشد چنین عاشق ناز تو میزیبدش هر گونه نیاز جناس زائد چون کلنگان از هوا آهنگ او سوی نشیب چون پلنگان از نشیب آهنگ او سوی فراز سجع متوازی- تضاد اعوجی کردار و دلدل قامت و شبدیز نعل رخش فرمان و براق اندام و شبرنگ اهتزاز تنسیق صفات شیرگام و پیل زور و گرگ پوی و گورگرد ببردو، آهوجه و روباه عطف و رنگ ناز تنسیق صفات گاه رهواری چو کبک و گاه جولان چون عقاب گاه برجستن چو باشه گاه برگشتن چو باز تشبیه ای خداوندی که تا تو از عدم پیدا شدی بسته شد درهای بخل و آن نیکی گشت باز حسن طلب تا همی گیتی بماند اندرین گیتی بمان تا همی عزّت بنازد اندرین عزّت بناز جناس زائد کاتبت را گو: نویس و خازنت را گو: بسنج ناصحت را گو: گزار وحاسدت راگو:گداز موازنه پشت بدخواهان شکن برفرق بدگویان گذر پیش بت رویان نشین،نزدیک دلخواهان گراز موازنه از ستمکاران بگیر و با نکوخواهان بخور با جهانخواران بغلط و بر جهاندان بتاز حسن طلب دیوان، صص 42 و 43 ********* در مدح خواجه احمد [عبدالصمد وزیر سلطان مسعود] گلبنان در بوستان چون خسروان آراسته مرغکان چون شاعران درپیش این یازان فراز موازنه لالة رازی شکفته پیش برگ یاسمن چون دهان بسدین درگوش سیمین گفته راز جناس زائد وان بنفشه چون عدوی خواجة گیتی نگون سر بزانو برنهاده رخ به نیل اندوده باز تشبیه خواجه احمد آن رئیس عادل پیروزگر آن فریدون فرّ و کیخسرو دل و رستم براز تلمیح هر زمان ز افراط عدل او چنان گردد کزو زعفران گرکاری، آرد بر، دو دندان گراز اغراق هست حرص او بمال و خواسته از بهر جود حرص چون چونین بودمحمودباشدحرص وآز حسن طلب وان قلم اندر بنانش گه معزّ و گه مذّل دشمنان زو با مذلت، دوستان با اعتزاز جناس زائد برکشد تار طراز عنبرین از کام خویش چون برآرد عنکبوت از کام خود تار طراز تشبیه قیمت یکتا طرازش از طراز افزون بود درجهان هرگز شنیدستی طرازی زین طراز؟
جناس زائد مکرر قامت کوتاه دارد، رفتن شیر دژم گونة بیمار دارد، قوّت کوه طراز تنسیق صفات تا همی دولت بماند، بر سر دولت بمان تا همی ملکت بپاید بر سر ملکت بناز تکرار گنج نه، گوهرفشان، صهباکش و دستان شنو بارده، قصه ستان توقیع زن، تدبیر ساز تنسیق صفات و حسن طلب روی بین و زلف ژول و خال خار و خط ببوی کف گشای ودل فروز وجان ربای وسرفراز سجع متوازن و تنسیق صفات دیوان، صص 43 و 44 ********* در مدح خواجه ابوالعباس نگاه کن که به نور روز چون شده ست جهان چو کارنامة مانی در آبگون قرطاس تشبیه- تلمیح درست گویی نخّاس گشت باد صبا درخت گل بمثل چون کنیزک نخّاس تشبیه هزاردستان این مدحت منوچهری کند روایت در مدح خواجه بوالعباس استعاره همه به کردن خیرست مرورا همت همه به دادن مالست مرورا وسواس حُسن طلب چو عدل او هست آنجایگه نباشد جور چو امن او هست آنجایگاه نیست هراس مراعات نظیر خدیا عزّ وجل از تنش بگرداناد مکاره دو جهان و وساوس خنّاس تأیید- اقتباس دیوان، ص 45 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی سمن بوی آن سر زلفش که مشکین کرد آفاقش عجب نی ارتبت گرددزروی شوق مشتاقش اشتقاق دو مار افسای عینینش دو مار ستند زلفینش که هم مارست مارافسای وهم زهرست تریاقش تشبیه زخواب اندر چو برخیزم سته گردم، دوته گردم ازان جادو،وزان آهو،سیه چشمش،دوته طاقش موازنه گرفتم عشق آن آهو سپردم دل بدان جادو کنون آهو وشاقی گشت وجادو کرد او شاقش موازنه- جناس زائد جهانداری که هرگه کو برآرد تیغ هندی را زبانی را بدوزخ در، بپیچد ساق برساقش جناس زائد وگر فغفور چینی را دهد منشور دربانی به سنباده حروفش را بسنباند در احداقش مصرع دوم سجع متوازن دارد وگر افلاکرا آصف همه اعناق کردی خیال فرش تخت او شکستی پشت واعناقش جناس زائد وگر آزر بدانستی تصاویرش نگاریدن نه ابراهیم ازان بدعت بری گشتی، نه اسحاقش تلمیح کمند رستم دستان نه بس باشد رکاب او چنانچون گرزافریدون نه بس مسمار ومزراقش تلمیح- اغراق همایون بازو و دستا! که آن دستست و آن بازو که هم آفات زرّاقست و هم آیات رزّاقش جناس خط کرا خواهد، بدان بازو، ازو ارزاق برگیرد کرا خواهد،کف دستش،کند موصول ارزاقش حُسن طلب دیوان، صص 46و 47و 48 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی هم بدان رو کاشتقاق فعل از فاعل بود چرخ و سعد از کنیت و نام توگیرند اشتقاق اشتقاق ازهمه شاهان چنین لشکر که آورد و که برد از عراق اندر خراسان وز خراسان در عراق مصرع دوم عکس آسمان نیلگون، زیرش زمین بی سکون گر نیاید پیش اندر عهدو پیمان و مثاق اغراق آفتابش گردد از گرز گرانت منکسف اخترانش یابد از شمشیر تیزت افتراق اغراق روزگار شادی آمد، مطربان باید کنون گاه ناز و گاه راز و گاه بوس و گه عناق سیاقه اعداد تا بباشد آسمانرا تیرگی و روشنی تا بباشد اختران را اجتماع و احتراق تضاد شاد باش و می ستان از ریدکان و ساقیان ساقیان سیم ساعد، ریدکان سیم ساق تنسیق صفات- تکرار- عکس دیوان، صص 48 و 49 ********* در مدح اسپهبد بینی آن ترکی که او چون برزند برچنگ، چنگ از دل ابدال بگریزد بصد فرسنگ، سنگ مصرع اول جناس تام و مصرع دوم جناس زائد بگسلد بر اسب عشق عاشقان بر تنگ صبر چون کشد بر اسب خویش ازموی اسب اوتنگ تنگ جناس تام چنگ او در چنگ او همچون خمیده عاشقی با خروش و با نفیر و با غریو و با غرنگ جناس تام زنگیی گویی بزد در چنگ او در چنگ خویش هر دو دست خویش ببریده براو مانند چنگ جناس تام وان سر انگشتانِ او را بر بریشمهای او جنبشی بس بلعجب و آمد شدی بس بیدرنگ تفسیر ظاهر بر سماع چنگ او باید نبید خام خورد می خوش آید خاصه اندرمهرگان بربانگ چنگ سجع مطرف آب چون آتش بود با خشمش آتش همچو آب گنگ چون دریا بود باجوداو دریا چوگنگ تضاد- تشبیه- عکس- حُسن طلب ارزنی باشد به پیش حمله اش ارژنگ دیو پشه ای باشد به پیش گرزه اش پورپشنگ تلمیح تیغ او و رُمح او و تیر او و گرز او دست او و جام او و کلک او و پالهنگ لف و نشر مرتب گاه ضرب و گاه طعن و گاه رَمی و گاه قید گاه جود و گاه بزم و گاه خط و گاه جنگ لف و نشر مرتب فرق بُرّ و سینه سوز و دیده دوز و مغز ریز دُرّ بار و مشکسای وزرد چهر و سرخ رنگ لف و نشر مرتب برده ران و برده سینه، برده زانو، برده ناف از هیون و از هزبر و از گوزن و از پلنگ لف و نشر مشوش دشت را و بیشه را و کوه را و آب را چون گوزن وچون پلنگ وچون شترمرغ ونهنگ لف و نشر مشوش باشدن، با آمدن، با رفتن و برگشتنش ابر گرد وباد کند و برق سست و چرخ لنگ لف و نشر مشوش ساق چون پولاد، و زانو چون کمان و پی چو زه سُم چوالماس ودلش چون آهن وتن همچو سنگ تنسیق صفات بیش بین چون کرکس و جولان کننده چون عقاب راهوار ایدون چون کبک و راست رو همچون کلنگ تنسیق صفات ای رئیس مهربان، این مهرگان فرخ گذار فرّ و فرمان فریدون را توکن فرهنگ وهنگ مصراع اول جناس لاحق و مصراع دوم جناس زائد مکرر خز بده اکنون به رزمه، می ستان اکنون به رطل مشک ریز اکنون به خرمن، عود سوز اکنون به تنگ حُسن طلب تا برآید لخت لخت از کوه میع ماغگون آسمان آس گون از رنگ او گردد خلنگ مصراع اول اشتقاق و مصراع دوم سجع مطرف باد عمرت بی زوال و باد عزت بی کران باد سعدت بی نحوست، باد شهدت بی شرنگ سجع متوازن بخت بی تقصیر و محنت، روز بی مکروه و غم دهر بی تلبیس و تُنبل، چرخ بی نیرنگ و رنگ جناس زائد مکرر دیوان، صص 50 و 51 و 52 و 53 ********* در مدح وزیر سلطان مسعود غزنوی ولیکن ماه دارد قصد بالا فروشد آفتاب از کوه بابل تضاد من و تو غافلیم و ماه و خورشید بر این گردون گردان نیست غافل مذهب کلامی بیامد اوفتان خیزان بر من چنان مرغی که باشد نیم بسمل تضاد حکیمان زمانه راست گفتند که جاهل گردد اندر عشق، عاقل جناس لاحق که عاشق قدر وصل آنگاه داند که عاجز گردد از هجران عاجل سجع متوازن بدین زودی ندانستم که ما را سفر باشد به عاجل یا به آجل جناس مضارع چو برگشت از من آن معشوق ممشوق نهادم صابری را سنگ بر دل جناس لاحق نه وحشی دیدم آنجا و نه اِنسی نه راکب دیدم آنجا و نه راجل سجع متوازن گشادم هر دو زانوبندش از دست چو مرغی کش گشایند از حبایل تشبیه همی راندم نجیب خویش چون باد همی گفتم که اَللهم سَهّل ملمع همی رفتم شتابان در بیابان همی کردم بیک منزل دو منزل سجع متوازن بیابانی چنان سخت و چنان سرد کزو خارج نباشد هیچ داخل تضاد بگوش من رسید آواز خلخال چو آواز جلاجل از جلاجل جناس تام جرس دستان گوناگون همی زد بسان عندلیبی از عنادل اشتقاق عماری از بر ترکی تو گفتی که طاووسیست بر پشت حواصل تشبیه به عالی درگه دستور، کور است معالی از اعالی وز اسافل جناس لاحق حدیث او معانی در معانی رسوم او فضایل در فضایل تکرار همی نازد بعهد میر مسعود چو پیغمبر به نوشیروان عادل تلمیح درآید پیش او بدره چو قارون درآید پیش او سائل چو عایل سجع متوازی شود از پیش او سائل چو بدره رود از پیش او بدره چو سائل عکس، حُسن طلب بلرزند از نهیب او نهنگان بلرزد کوه سنگین از زلازل اغراق تویی ظلّ خدا و نور خالص بگیتی کس شنیده ست این شمایل یکی ظلّی که هم ظلّست و هم نور یکی نوری که هم نورست و هم ظلّ لف و نشر مرتب گهر داری، هنر داری بهر کار بزرگی را چنین باشد دلایل موازنه تویی وهّاب مال و جز تو واهب تویی فعّال جود و جز تو فاعل قلب یکی شعر تو شاعر تر ز حسان یکی لفظ تو کاملتر ز کامل تلمیح- جناس زائد افاضل نزد تو یازند هموار که زی فاضل بود قصد افاضل جناس زائد گرم مرزوق گردانی به خدمت همان گویم که اعشی گفت و دعبل تلمیح الا تا بانگ دُرّاجست و قمری الا تا نام سیمرغست و طغرل تأیید تنت پاینده باد و چشم روشن دلت پاکیزه باد و بخت مقبل تأیید دهاد ایزد مرا در نظم شعرت دل بشّار و طبع ابن مقبل تلمیح دیوان، صص 53و 54و 55و 56و57و 58و 59 ********* در مدح سلطان مسعود غزنوی آمده نوروز ماه با گل سوری بهم بادة سوری بگیر، بر گل سوری بچم تکرار زلف بنفشه ببوی، لعل خجسته ببوس دست چغانه بگیر، پیش چمانه بخم استعاره- موازنه ای صنم ماهروی! خیز بباغ اندر آی زانکه شد از رنگ و بوی باغ بسان صنم تشبیه شاخ برانگیخت 8در، خاک برانگیخت نقش باد فروبیخت مشک، ابر فروریخت نم موازنه مقرعه زن گشت رعد مقرعة او درخش غاشیه کش گشت باد غاشیة او دیم موازنه قمری درشد به حال، طوطی در شد به نطق بلبل در شد به لحن، فاخته در شد به دم موازنه در صَلَوات آمده ست بر سر گل عندلیب در حرکات آمده ست شاخک شاهسپرم مصرع اول استعاره باد علمدار شد، ابر علم شد سیاه برق چنانچون ز زریک دو طراز علم موازنه راغ بباغ اندرون، چون علم اندر علم باغ براغ اندرون، چون ارم اندر ارم موازنه بر دم طاووس ماه، بر سر هدهد کلاه بر رخ درّاج گل، بر لب طوطی بقم موازنه باد زره گر شده ست، آب مسلسل زره ابر شده خیمه دوز ماغ مسلسل خیم موازنه صلصل خواند همی شعر لَبید و زُهیر نارو راند همی مدح جریر و خثم استعاره بر دم هر طاوسی صد قمر و سی قمر بر پر هر کبککی نُه رقم و ده رقم جناس تام از بر اهل زمین، وز بر تخت پدر هست چوشمس الضحی هست چوبدرُالظّلم ملمع روی ندارد گران از سپه و جز سپه مال ندارد دریغ از حشم و جز حشم حُسن طلب دولت او غالبست، بر عدو و جز عدو طاعت او واجبست بر خدم و جز خدم کنایه از همه نیست به بدرهنمون، نیست به بد مضطرب نیست به بد بردبار، نیست به بد متهم موازنه خسرو ما پیش دیو جمّ سلیمان شده ست وان سر شمشیر او مهر سلیمان جم تلمیح یا بکَشدشان به پیل یا بکُشدشان به تیر یا بگذارد به تیغ، یا بگدازد به غم موازنه- جناس خط دانی کاین قصه بود هم به گه بیوراسب هم به گه بخت نصر هم به گه بوالحکم تلمیح به سرگذشت شاه هم گه بهرام گور هم گه نوشیروان هم به گه اردشیر هم به گه رستهم تلمیح آخر دیری نماند استمِ استمگران زانکه جهان آفرین دوست ندارد ستم جناس زائد داد ببین تا کجاست، فضل ببین تاکراست کیست عظیم الفعال، کیست کریم الشیم موازنه اوست خداوند ملک، اوست خداوند خلق اوست مُحلّی بحمد اوست مصفّا زذم موازنه داد بر خسرو است، عدل بر شهریار جود بر شاه شرق، بخشش مال و نعم حُسن طلب و موازنه شاد روان باد شاه شاد دل و شادکام گنجش هر روز بیش، رنجش هر روز کم تأیید- واج آرایی با حرف ش دست سوی جام می، پای سوی تخت زر چشم سوی روی خوب، گوش سوی زیروبم موازنه دیوان، صص 59و 60و 61و 62 ********* در مدح سپهسالار مشرق علی بن عبیدالله صادق شبی گیسو فرو هشته به دامن پلاسین معجر و قیرینه گرزن استعاره بکردار زنی زنگی که هر شب بزاید کودکی بلغاری آن زن تشبیه کنون شویش بمرد و گشت فرتوت ازان فرزند زادن شد سترون استعاره شبی چون چاه بیژن تنگ و تاریک چو بیژن در میان چاه او من تلمیح- تشبیه ثرّیا چون منیژه بر سر چاه دو چشم من بدو چون چشم بیژن تلمیح- تشبیه بنات النعش گرد او همی گشت چو اندر دست مرد چپ فلاخن تشبیه دم عقرب بتابید از سر کوه چنان چون چشم شاهین از نشیمن استعاره نعایم پیش او چون چار خاطب بپیش چار خاطب چار مؤذن تشبیه برآمد زاغ رنگ و ماغ پیکر یکی میغ از ستیغ کوه قارن اشتقاق چنانچون صد هزاران خرمن تر که عمدا در زنی آتش به خرمن جناس زائد بجستی هر زمان زان میغ برقی که کردی گیتی تاریک روشن تضاد در آخر چنان آهنگری کز کورة تنگ بشب بیرون کشد تفسیده آهن تشبیه خروشی برکشیدی تند تندر که موی مردمان کردی چو سوزن جناس زائد پدید آمد هلال از جانب کوه بسان زعفران آلوده محجن تشبیه جمال مُلکت ایران و توران مبارک سایة ذوالطّول و المّن ملمع سیاست کردنش بهتر سیاست زلیفن بستنش بهتر زلیفن تکرار چو پرگاری که از هم باز درّی زهم باز اوفتد اندام دشمن تشبیه رسد دست تو از مشرق بمغرب ز اقصای مداین تا به مدین جناس زائد نسب داری حسب داری فراوان ازیرا نسبتت پاکست و مسکن جناس لاحق نریزد از درخت ارس کافور نخیزد از میان لاد لادن جناس زائد زیادی خرّم و خرّم زیادی میان مجلس شمشاد و سوسن عکس انوشه خور، طرب کن، جاودان زی درم ده، دوست خوان دشمن پراکن حُسن طلب بچشم بحت روی مُلک بنگر بدست سعد پای نحس بشکن تضاد همه ساله به دلبر دل همی ده همه ماهه به گرد دن همیدن جناس زائد مکرر دیوان، صص 62و 63و 64و 65و 66 ********* در مدح منوچهر بن قابوس برآمد زکوه ابر مازندران چو مار شکنجی و مازاندرآن جناس مرکب مفرق بسان یکی زنگی حامله شکم کرده هنگام زادن گران تشبیه همی زاد این دختر بر سپید پسر همچو فرتوت پنبه سران استعاره جز این ابر و جز مادر زال زر نزادند چونین پسر مازندران تلمیح- استعاره همی آمدند از هوا خُرد خرد بنور(؟
) سپید اندر، آن دختران استعاره نشستند زاغان به بالینشان چنان دایگان سیه معجران تشبیه- استعاره بجوش اندرون دیگ بهمنجنه بگوش اندرون بهمن و قیصران تلمیح ترا گویم ای سیّد مشرقین که مردم مِرانند و تو نا مِران قلب میِ زعفری خور ز دست بتی که گویی قضیبی ست از خیزران استعاره- تشبیه ز رامشگران رامشی کن طلب که رامش بود نزد رامشگران جناس زائد دیوان، صص 66و 67و 68و 69 ********* در وصف شراب فرماید یا در خُم من بادی، یا در قدح من یا در کف من بادی، یا در دهن من
دانلود تحقیق منوچهری 150 ص
